Amazonlar ve ava giderken avlanan avcılar

Amazon ormanları, Türkiye'nin yüzölçümünün ondört katı genişliğinde bir alanı kaplıyor, yani yüzde sekseni onbinlerce yıldır olduğu gibi yaşayan ve işleyen balta girmemiş Amazon ormanları dendiği zaman ondört tane Türkiye'lik kadar bir bölgeden bahsediyoruz. Bu özelliğiyle yeryüzünde tek olan Amazonlar, esasen Batılı bir ülke olan Türkiye'de de daha çok "Dünyanın akciğerleri" söylemiyle konu ediliyor, ama sadece bir tek ağaç üzerinde bin küsür farklı tür böceğin yaşadığı, yaşamın merkez bölgelerinden birincisinde hayat, filmlerinde gösterilenlerden oldukça farklı.

Amazon nehrinin Osmanlı imparatorluğu yıkılmadan önceki adı "Rio Oreana" idi. İspanyol konkistador Francisco Oreana'dan gelen bu adı kadınlar değiştirmiş görünüyor, zira İspanyol sömürgecilerin karşısına çıkıp onların canına okuyan kadın savaşçılar vardı. Kadınların İspanyollara kök söktürdüğü duyulunca, bu nehir ve etrafındaki bölge, eski Yunan mitolojisindeki "Amazon kadın savaşçıları"nın memleketi anlamında "Amazon" ve "Amazonya" diye anılmaya başlandı, yeni ad Avrupa'da yaygınlaştı. Amazonların, Türkiye'nin Karadeniz bölgesinde ve Kafkasya'da yaşamış oldukları anlatılır, yani Türkiye farkında olmadan bu bölgeye adını veren Kadınların doğrudan torunlarının memleketi oluyor. Türkiye'nin kendi iç "siyaset"inden başka bir şeye ilgi duymayan ve başka bir şey konuşmayan o eski zamanlar sona ermekte olduğundan, Dünyanın ker köşesine olacağı gibi bu köşesine de daha yakından bakmakta fayda var, zira hayat çok ilginç, çok zevkli ve eğlenceli bir "etkinlik".

Güney Amerika'yı ve Amazon bölgesini iyi tanıyan bir dosttan buraları dinlemiştim, ama galiba en ilginç konulardan biri, mesela insanları rahatlıkla yutabilen dev yılan Anakonda'nın Tapir gibi ıslık çalarak, Tapir avlamak isteyen beyaz avcıları avlaması detayıydı! Yerliler, -mesela Tenharim yerlileri- akıllı Anakonda'nın bu tuzağına düşmüyormuş.

Anakonda, ejder boyutlarına sahip, ağırlığı yarım tona kadar ulaşan dev bir yılan ve nehir kenarlarında kendine seçtiği belli bölgelerde avlanıyor. Anakondaların av mahalini bilen yerliler, oralara ya girmiyorlar ya da Anakonda'nın avlanmadığı zamanları iyi bilip dikkatle yaklaşıyorlar. Aynı şeyleri, beyaz avcılar için söylemek mümkün değil. Tüfeklerine ve düz mantıklı akıllarına ve bilimsel "uygarlık"larına fazla güvenenleri, ormanda çay bahçesinde gezer gibi gezdiğinden, bir tapir ıslığı duyunca, "hah işte avlanacak malzeme" diye ıslığa doğru yaklaşıyorlarmış. Anakonda saldırıp bunları sarıp sarmalayıp paket halinde nehre çekip boğuyormuş. Yerliler, ormanda hareket ederken etraflarında dönen hayatı iyi tanıdıklarından ve mesela koku duygusunu da iyi kullanan insanlar olduklarından, büyük bir saygı duydukları ormandaki canlıları rahatsız etmemeye özen gösteriyorlar. Hangi hayvanı avlayacaklarını da enine boyuna düşünüyorlar, zira ardından ayinler yapıp özür diliyorlar ve hiç bir şeyini atmıyorlar, herşeyini kullanıyorlar. Anakonda'nın derisinin kokusunu seven sarı bir kelebek türü varmış ve tapir ıslığının yakınlarında bu kelebeklerden fazla miktarda uçuşuyorsa, ıslık çalanın Tapir değil Anakonda olduğunu yerliler anlıyorlarmış. Tabii bunun için hem iyi koku almak hem de iyi bakmak ve iyi görmek gerekiyormuş. Beyaz avcı tüfeğine davranıncaya kadar sucuk gibi sımsıkı sarılmış halde hareketsiz kalıyor ve nehire çekilip boğuluyor, işi bitmiş oluyormuş.

Brazilya'da Amazon ormanlarında yaşayan ve yaklaşık 800 kişiden oluşan "Tenharim" kabilesinin topraklarının yüzölçümü, İstanbul İli topraklarının üç misli kadar. 1950'lere kadar yamyam olan, yani öldürdükleri düşmanların "bağzı" yerlerini yiyen Tenharim'ler, Covid19 salgınına karşı aşırı duyarlılar ve topraklarını, Brazilya'ya ve Dünyanın geri kalanına tamamen kapatmış durumdalar. Son iki yıldır internete erişimleri sağlanmış olduğundan Dünyayı izliyorlar ve salgın hastalığın ne demek olduğunu çok iyi biliyorlar. 

1970'li yıllarda Brazilya da diğer ülkeler gibi "modernleşme" şeytanına uyup Amazonların içinden yol geçirmeye kalktığında, Amazon içlerine kadar çalışmaya gelen beyaz işçiler Tenharim'lere grip virüsü (ve diğer virüsleri) bulaştırmışlar. O yıllarda Amazonlarda onbin kadar Tenharim yaşıyormuş. Beyazların bulaştırdığı virüsler, bu halk üzerinde soykırım etkisi yapmış, binlercesi ölmüş, şimdi sayıları bin bile değil ve pandeminin çıktığı duyulduğundan beri bölgelerine kimseyi sokmuyorlar.

Türkçe'de, benzersiz bir "Miş'li geçmiş zaman" vardır. "Bir varmış bir yokmuş" diye başlayan masallar, bu Miş'li geçmiş zamanla anlatılır. Başka dillerde olmayan ve Türkçe'nin masal anlatmak için biçilmiş kaftan olan bu geçmiş zaman türü gibi Tenharim'lerin de "Hayal zamanı" var. Eski söylenceleri, hayalleri/rüyaları anlatmak için kullandıkları zaman türü...

Tenharim hakkında yazılmış kitaplar da var ve onlarla meşgul olan bilim insanlarının, gazetecilerin, "Beyazlara sizin adınıza ne söyleyelim, Dünyaya çağrınız nedir?" türünden sorularına genellikle şöyle yanıtlar veriyorlar:

"Beyazlar artık uygarlaşmalı. Bizim yaşam biçimimiz daha doğru."

İklimlerin katili kapitalist "uygarlığın" Tenharim'lerden öğreneceği çok şey var.

Eylül'de kitaplar ve dergilerden seçmeler...

Önce dergiler...

Dünyanın en iyi dergilerinden biri sayılabilecek NEW YORKER 1925'den beri yayımlanıyor ve bu ay, iki taraflı çalışan Suriyeli bir ajanın hikayesini anlatıyor. Halit El-Halebi Suriye gizli servisi Muhaberat'ın işkencecilerinden biri, bir yandan da İsrailliler için çalışmış ve Mossad tarafından Avusturya gizli servisi HNaA ile işbirliği halinde Avusturya'ya kaçırılmış. Bu olayların gerçek hayatta ajan filmlerindeki gibi yürümediği açık. Avusturya El-Halebi'yi almış almasına ama yaptığı işkenceler nedeniyle de hakim karşısına çıkartmış. Adamın müdürü konumundaki başka bir Suriyeli gizli servis elemanı da özel Jet ile İtalya'ya gelip İtalyan gizli servisi SISMI ile görüşmüş, hem de AB'ye girmesi yasak olduğu halde. El-Halebi, müdürü özel uçakla İtalya'dan ayrılırken onun mahkemelerle uğraşıyor olmasından şikayetçi elbette ve işkence yapmayı da eski bir Avusturyalı Nazi'den öğrendiklerini anlatıyor. O Avusturyalının adı sanı belli, kendi yok. Hatta hayali bir kişi de olabilir, ama kimin uydurduğu hayali kişilik olduğu da belirsiz. Enine boyuna araştırılmış, düşünülmüş iyi bir hikaye, tam bu derginin kalitesine uygun.

Son zamanda Bhutan ile ilgilendiğimden, Nepal'da yayımlanan haftalık dergi HIMAL KHABARPATRIKA'daki, Dünyanın tüm kadınlarını Afgan Kadınlarla dayanışmaya çağıran yazıdan bahsetmeden olmaz. Afganistan'da kadın sığınma evlerinin açılması için çalışmış "Afgan Kadın Dayanışması"ndan aktivist bir kadın, açtığı sığınma evlerinden birinin kapatıldığını, diğerinde 50-60 kadar kadın ve çocuğun kaldığını, kendisine kadınlardan çok sayıda cep telefonu mesajı geldiğini, ne yapacağını bilemediğini anlatıyor. Bu evlerde kalan kadınlar arasında çok ağır durumlar, işkence edilmiş kadınlar da varmış. Elbette çok acı bir durum ama bir taraftan da umutsuzluğun lüzumu yok, zira cep telefonlerı ve internet çalışıyor, Afganistan bile kapalı toplum değil artık, herkesin Dünya ile bağları var.

Takip ettiğim aylık dergilerden BLÄTTER FÜR DEUTSCHE UND INTERNATIONALE POLITIK'in baş yazısının başlığı, çok şey söylüyor: "Afganistan, ya da Amerikan Yüzyılının sonu". Başlıkla aynı fikirde olduğumu söylemeliyim. Yazar Bernd Greiner, 2001'de İslamcıların 11 Eylül saldırısının üzerinden 20 yıl geçtikten sonra Amerika'nın sadece "War on Terror"ünün başarısızlığa uğramadığını (bu "başarısızlık" saptamasına çok da katılamıyorum), aynı zamanda Amerikan Yüzyılının da sona erdiğini yazıyor.

Yazıdaki diğer hoşluk, bir amaç ve ideal olarak "Kooperatif Dünya Düzeni"nden bahsetmesi, yani ülkelerin ve halkların birlikte, dayanaşarak, iş birliği yaparak hareket etmesi.

Dergide, dergiyi yayınlayanlardan Jürgen Habermas'ın gene bir yazısı var. Ünlü filozof, Corona zamanlarında devletin vatandaşlarına -hayatı korumak üzere- belli sınırlar zorunluluklar koyabileceğinden bahsederek, "aşı karşıtları" denen kesimlerin sinir uçlarına dokunuyor.

Naomi Klein da iklim felaketi ile ilgili bir yazısıyla, bu yıl yaşanan sel felaketleri ve orman yangınlarından sonra zengin ülkelerin artık üç maymunu oynayamayacağını, çünkü yaşanan olayların sınır tanımadığını anlatıyor.

Çin'in "Silican Valley"i ile ilgili Timo Daum yazısını, Çin'le ilgilenenlere öneririm.

Kitaplar...

İlgimi çeken kitap çok, hepsini buraya almam mümkün değil, ama Türkçe'ye çevrilmesi hoşuma gidecek olanlardan bazılarından bahsedecek olursam, okumaya başlamak aşamasında olduğum Helge Hesse kitabına öncelik tanımalıyım. "Die Welt neu beginnen" (Dünyaya yeni başlamak), Avrupa'daki 1775 ile 1799 arasındaki 24 yıllık süreçte, Amerikan Bağımsızlık Savaşı, Fransız İhtilali ve bu süreçte otaya çıkan sanat eserleri, teknik buluşlar ve toplumların değişimini anlatıyor. Son yıllarda belli bir yılı alıp "Herşeyin başladığı yıl" diye anlatan kitaplar oldukça popüler, mesela "1913" başlıklı (galiba Türkçeye de çevrildi) tanıdık kitabın yanı sıra "1919" diye başka bir kitap da ünlü oldu. Bir arkadaşımın hediye ettiği "1979" başlıklı kitap, bu seriden elime geçen kitaplardı, 1979'u karıştırmakla yetindim, 1913'ü okudum, 1919 henüz masada bekliyor. Helge Hesse'nin dörtyüz küsür sayfalık kitabı, yıl kitaplarından daha öte bir okumalık, çünkü bugün sadece Avrupa'yı değil, Dünyayı da belirleyen demokrasinin, çeşitli teknik gerecin, düşünme biçimlerinin, bugün herkesin bildiği ünlü sanat eserlerinin ve tabii modern Dünyanın nasıl doğduğunu ve onu oluşturan bileşenlerin birbirini nasıl etkilediğini anlatıyor. Asıl ilginç olan, tarihi kişilikleri o günleri ve yılları nasıl yaşayıp nasıl algıladıkları konusuna eğilmesi. Kant, Napoleon, Marie Antoinette, George Washington'ın yollarının veya kaderlerinin kesişme anları. Bu yıl yayınlanır yayınlanmaz Bavyera Kitap ödülünü alan kitap, yaşayan tarihe ilgi duyanlar için iyi bir seçim.

Uzatmaları oynayan kapitalist sistemin son durumuyla ilgili kitaplar artıyor, onlardan biri de Joscha Wullweber'in "Zentralbankkapitalismus" (Merkez bankaları kapitalizmi). Kitabı zayıf bulanlar var elbette, ama sistemin son kalesi, (yazarın deyimiyle "omurgası") finans sisteminde krizin merkez bankaları üzerinden yeni bir döneme evrilmek zorunda olduğundan Wullweber DE bahsediyor. Kitapta, finans sisteminde devrim boyutunda mecburî değişikliklerin eli kulağında olduğu anlatılıyor. Bu tip konuları yıllardır yazan birisi olarak, daha önce Twitter'da anlattığım üzere, bu zorunlu değişikliklerin sistem ötesi bir perspektifle yapılmasının öneminden bahsediyorum. Hâlâ "büyüme"den bahseden "ökönomist" ve siyaset esnafına bakmadan, bu konularda uyanık bir damara sahip olmak şimdi daha önemli. Yazar bu kitapta, firmaların ve hatta bankaların ardındaki "gölge" finans aktörlerine dikkat çekiyor. Bu çevrelerin oluşturduğu "gölge banka sistemi" konusunda uyarıyor. Günümüzde finanskapitalin nasıl işlediğini görmeye yarayabilecek bir kitap. Kitabın adı, aslında sistemin (geçici olarak) kimler tarafından kurtarılabileceğine de işaret ediyor: Merkez Bankaları.

(Yazının başındaki illüstrasyon, Pahime Stüdyosu'ndan Fransız çizer Caen'in eseri)

Yeni Zelanda'dan eski Zelanda'ya, eski Türkiye'den yeni Türkiye'ye sansasyonel yenilikler.

Son zamanda küçük ve de örnek ülkelere takmış vaziyetteyim. Nüfusu İzmit kadar olan (350 bin) İzlanda'nın kriminal romanlarını birbiri ardından okuyup, ülke tarihi hakkında kitaplar edinip inanılmaz güzellikteki masallarıyla ilgilendikten sonra, uzunca bir zamandır ilgi alanımı teşkil eden Bhutan'a -yani "Gökgürültüsü Ejderinin Ülkesi / Druk Yul"a- döndüm (bu ülkenin Dünyayı yakından ilgilendiren ve ilgilendirecek olan yanı, dünyayı değiştirebilme kapasitesi. Ülkeye has özellikler hakkında, kafayı bozup kitap bile yazabilirim. "Daha Nereye Kadar" adlı kitabımın yeni baskısında bu ülkeden de bahsedeceğiz elbette). 

İzlanda'da bulunmuş yakın bir dostum var. Bu ülkenin insanının eski efsaneleriyle ve batıl inançlarıyla birlikte nasıl rasyonel örnek bir yaşam tarzı kurduğunu Türkiye'de mutlaka anlatmak gerek. İzlanda'nın olağan hayal dünyası bu ülkenin kendisinden çok daha büyük. Ülkenin "ihraç malları listesi"nde, "Kriminal romanlar" diye bir kalem olduğunu biliyor muydunuz? Geçtiğimiz hafta boyunca İzlandalı Yrsa Sigurdardottir'den okuduğum üç kriminal romandaki konu ve detay zenginliğinden sonra kendi adıma, ülkenin resmî istatistiklerinin doğruluğundan hiç kuşku duymadığımı söylemeliyim.

Yeni Zelanda'da yaşayan yakınlarım var, ama ben bu ülkeyi yıllardır, J. R. R. Tolkien'in "Yüzüklerin Efendisi" ve "Hobbit" eserlerinin, film formatında yeniden yaratıldığı yer olarak tanıyorum. Kendi başına benzersiz sanat eserleri olan bu filmlerin rejisörü Peter Jackson Yeni Zelandalı. Serinin sadece ilk üç filmin 17 Oscar ödülü alması bir yana, bu filmlerde yaratılan estetik, daha sonraki "Hobbit" serisi filmlerde Tolkien'i çok aşarak tam bir mükemmelliğe ulaştı ve film tarihinin baş yapıtları listesine girdi. Tolkien'in "Smarillion" adlı devasa kitabının da elbet bu formatta filmi veya filmleri yapılacaktır, o malzeme tükenmiş değil. Küçük ülkelerin etkili büyüsüne kapılmamak imkansız. Türkiye'nin komşusu Gürcistan da kendi orijinal alfabesi, kültürü, yeryüzünde şarabı icad etmiş olması, şeker kutusu gibi evlerinin güzel mimarisi ve küçücük kiliseleriyle harika bir yer değil midir? Yeni Zelanda son günlerde özellikle dikkatimi çekiyor, çünkü orada çok ilginç bir şey oluyor ve bu ilginçliğin başka yerlerde de yaşanacağı ve geleceğe doğru yeni bir eğilim haline gelebileceğini düşünüyorum (Bu yazının yazılma nedeni de bu). Yeni Zelanda'da ne mi oluyor?

İki büyük ve 700 küsür küçük adadan oluşan Yeni Zelanda'nın yerlileri Polinezyalılar bile burayı 1280'lerde keşfetmişler ve buraya keşif amacıyla 1942'de seyahat eden ilk Avrupalı, Hollandalı Abel'e kadar yerliler kabileler halinde barış içinde yaşıyorlar. Maori'ler, Abel'in Hollandalılarının karaya çıkmasına bile izin vermeyip saldırmış ve 4 Hollandalı gemiciyi öldürmüşler. Bu adaları Arjantin'in güney adalarının bir devamı sanan Tasman'ın aksine, bir yıl sonra buraya gelen Hollandalı denizci Hendrik Brouwer, adaların Arjantin'le alakasının olmadığını anlamış. Hollandalılar, mala ve paraya dönüştürmek için fellik fellik "yer" ararken yeni bir ülke keşfetmenin sevinciyle buraya "Nieuw Zeeland" diye bir isim uydurmuşlar. Avustralya'da "Zeeland" diye bir yer zaten olduğundan, bu "yer" de onun "Yenisi" olmuş. Burada dikkat çekmem gereken bir şey var: Hollandalılar Avustralya'ya "Nieuw Holland" adını takmışlardı ve bu ad tutmadı, ama "Yeni Zelanda" adı tutmuş görünüyordu, -ta ki birkaç gün öncesine kadar...

Yeni Zelanda nüfusunun yüzde 68 kadarını Büyük Britanya'lı ve Afrupalı beyazlar, yüzde 15 kadarını ise yerli Maori'ler teşkil ediyor. Ülkenin en ilginç yanlarından biri, bu ülkenin resmî dilinin Maori dili "Te Reo Māori" olması (herkesin sandığı gibi "İnciluzca" değil). Tabii halkın tamamına yakını kendi arasında İngilizce konuştuğundan, devlet dairelerinde konuşulan dil de otomatikman -gayrı resmi olarak- "İnciluzca" oluyor ama Yeni Zelanda Anayasasında İngilizce'nin "İ"si bile bulunmuyor. İyi işleyen bir demokrasiye sahip bu ülkede, Maori'lerin bir partisi var ve partinin lideri Rawiri Waititi, "Ülkenin Hollanda ürünü adını artık terkedip gerçek adıyla analım" diye bir öneri yapınca, halk bu yeniliğe büyük destek verdi. Şimdi harıl harıl imza toplanıyor. Eğer yeterli sayıda imza toplanıp, ülke Meclisinde öneri kabul edilirse -ki yüksek ihtimalle kabul edilecek, ülkenin adı "Aotearoa" diye değiştirilecek. Bu ad, Bhutan'ın Gökgürültüsü Ejderi'nden daha sakin bir semada seyrediyor ve "Uzun Beyaz Bulut Ülkesi" anlamına geliyor.

Yeni Zelanda, Avrupalı sömürgecilik/kolonyalizm ile başlayan kapitalist çağda, Maorilerle yapılan savaşlar ve onbinlerce insanın ölümü sonunda 1835'de imzalanan bir anlaşmayla önce bağımsız oluyor. Otuz Maori önderinin meclisi tarafından yönetiliyor. Beş yıl sonra 1840'da Büyük Britanya İmparatorluğuna katılıyor. İşte o tarihten 181 yıl sonra bu ülke, kendi vatandaşlarının rızası ve isteğiyle eski adı "Aotearoa"ya dönüyor.

Daoist yazıtlarda ve kadim Çin Yıllıklarında, bugünkü Amerika'nın bulunduğu yerde "Panku" diye bir büyük ülkenin varlığından bahsedilir. Milattan öncesine uzanan bu yazıtlar, Amerika'nın Kristof Kolomb tarafından "keşfedilmesi"nden öncesine dayanır (Pîrî Reis'in efsanevi Ming amirali Zheng He'nin çizdiği haritalardan yararlanarak çizdiği o ünlü haritasının Kolomb'un önüne düşmesinden çok öncesine). Bugün adına Amerika denen kıtanın varlığı çok eskilerden beri bilinmekteydi (ama Avrupa'da bilinmemekteydi). İzlanda'yı vatan bilen Vikingler de Kuzey Amerika'da koloniler kurmuşlardı. Bu diyara da adını Amerigo Vespucci'nin verdiğini herkes bilir, daha önceki adlarını da yakında herkesin öğreneceğinden kuşkum yok. 

Çinlilerin "Panku" dedikleri yere Amerikan Yerlileri ne ad veriyorlardı? Bu da elbette gündeme gelecek ve Yerli kabileler tarafından verilen adlardan biri, kıtanın adı olarak seçilecektir.

Modern kapitalist sistemin boyaları döküldükçe, altından, kapitalizm öncesinin eski Dünyası yeniden görünüyor ve bu eski Dünya, aynen eskisi gibi kalmış, zamanı durudurup konserve etmiş bir Dünya değil, -eskinin yerel dînî bağnazlıklarıyla alakasız demokratik bir yerde duruyor ve kapitalizm çağının neden olduğu onca kan ve talana karşı rövanşist bir yaklaşım sergilemiyor. 

Türkiye'de -1950'de başlayan- Amerikan Çağı'nın yüzü haline gelmiş "Muhafazakar sonradanmodernleşmesi"nin boyaları döküldükçe, bu kesimin kullana kullana bambaşka bir şeye dönüştürdüğü ve son haliyle -ahlakı dışlayıp ritüel ve semboller üzerinden kimliğe dönüştürülmüş- "İslamcı İslamı" da tel tel dökülüyor. Muhafazakar kesime iliştirilip, sadece bu kesimin genel din kültürü ve kimlik malzemesi haline getirilmiş "İslamcı İslamı", Amerikan Çağı'nın Türkiye'deki izdüşümü milliyetçi-muhafazakarlar devriyle birlikte terkediliyor. Türkiye'de zaman içinde iyice çürüyen ve ülkeye asfalt-beton'dan başka bir modernleşme nimeti sunamamış milliyetçi-muhafazakar Türkiye dökülürken, altından görünen şey -şimdilik, ilk elden- kuruluş ayarlarına odaklanmış bir Cumhuriyet Türkiyesi. Ama henüz pek net görünmeyen şey, sonradan modernleşmiş/şehirlileşmiş taşra kökenli kesimin kimlik sembollerine indirgenmiş  "İslamcı İslamı"nın da kararlılıkla terk edilmekte olduğu olgusu. Konu henüz sadece "red" boyutundaymış gibi görünüyor, ateistlerin ve teistlerin sayısı tarihte hiç olmadığı kadar yükseliyor, ama "İslamcılık İslamı"nın, 1970'li yıllara kadar sadece namaz kılarken ve Kur'an okurken taktıkları beyaz tülbentleriyle anneannelerimiz tarafından yaşatılan halk İslamı ile alakasız kitâbi/selefî kültürsüz/Emevi kimliği hızla marjinalleşiyor ve gençliğe örnek olmak vasfını tamamen kaybediyor. Ülkeye hakim gibi görünen ama kendi kitlesi tarafından bile benimsenmeyen "İslamcı İslamı"nın yerini neyin alacağı birçoklarının gözünde belirsizliğini koruyor. Ülkeye milliyetçi/ulusalcı/cumhuriyetçi damardan falan değil, doğrudan kadim ruhundan nüfuz etmişlerin gayet iyi anlayacağı üzere, Türklerin Çin'den kaçıp Maveraünnehr'de yeniden başlattıkları tarihlerinde Türk elitlerinin benimsediği Müslümanlığın "Mu'tezile" türü/mezhebi çizgisine dönecekleri görülüyor. İslam bir Dünya uygarlığıyken, yani 1001 Gece Masalları icad edilip eski Yunan klasikleri Arapça'ya çevrilirken, Harun Reşid devrinde İslam coğrafyasına bu akım kakimdi (tabii bu yeni yöneliş, İslam dini ve kültürüne bağlı kalmak isteyenler için geçerli olacaktır ve muhtemelen yeni Türk eliti de bu çizgide olacaktır). Türklerin içine, bugünkü "İslamcı İslamı"nın gelişmesine yol açan ve esasen Nizamül-Mülk'e "borçlu" olduğumuz "Maturudî" İslamı'nı sokmak eylemi, bugünkünden pek farklı olmayan bir şekilde, Selçuklu ülkesinin 23 merkezinde açılan Maturudî medresesi ile bu Selçuklu fars Veziri tarafından başlatıldı. Tabii şimdi medrese/kurs/vaaz tekeli yok, insanlar da bin yıl öncesiyle kıyaslanamayacak kadar sağduyulu ve akıllılar. Türkiye'nin üzerine sıvanmış 70 yıllık Eski Türkiye sıvasının artık tutmayıp bloklar halinde dökülmesinin pratik anlamı, ülkeye önce sağlam bir rasyonel akıl ve laiklik/sekülerliğin geleceği, onlarla birlikte, yeni bir spiritüel/ruhani alanın açılacağıdır. İslam'ı uygarlık falan bir yana ahlaktan da "arındıran" ve meşrebine göre Kitab'ına uydurma "zenaatı" haline getiren anlayışın hızla "kriminal" sayılacağı bir dönem gelirken, tepki anlamında Türklerin başka dinlerle tanışacağı açık. Bu dinlerin başında, Bhutan'ın da resmî din saydığı Budizm geliyor (devletinin resmî dîni Budizm olan tek ülke). Türklerin, Hristiyanlık ve Yahudilik gibi dinlerden ziyade -Avrupalıların yaptığını yapıp- Dalay Lama'nın temsil ettiği Budizme yaklaşacaklarını sanıyorum, zira orada, Türklerin giderek daha yüksek sesle söylediği bir gerçek var, Dalay Lama'nın sözleriyle bu gerçeğe göre "Ahlak, dinden daha önemlidir". (Bu konu hakkında başka yazıları blogumda bulabilirsiniz, yenileri de muhtemelen gelecek). Bu değişim mümkün, zira şimdinin kitâbî "İslamcı İslamı"nın zıddına, eskiden gelen -yönetici elitin benimsediği- köklü gelenek, bu akılcı anlayışa daha yakın. Türkler, Tibetlilerin ünlü "Gezar Han"ına da aşinadır zaten (Tibetçe: Gesar Gyalpo). Anadolu'da Türkler tarafından -elbette- Mu'tezile geleneğiyle yazılmış ilk kitabın adı "Keşf'ul-akabe"dir (Farsça yazılmıştır) ve konusu Kur'an yorumu tefsiri falan değildir. Amasya'da yazılan Keşf'ul-akabe, bir astronomi ve felsefe kitabıdır, yani şimdinin islamcı yobazlarının hiç hazetmediği bir konudur. Anadolu'da 13. Yüzyıl başında gene Amasya'da yazılan ilk Türkçe kitap da tefsir fıkıh falan değil, alenen bir tıp kitabıdır: "Tuhfe-i Mübarizî"

Tabii bir de -eski Selçuklu elitler dini çizgisi ötesinde- eski Anadolu İslamı'nın içinde yaşayan ve günümüze kadar gelen "Kam geleneği" var. Batılı Antropologların "Arktik Histeri" gibi genel bir "bilimsel" dandikizm potasında "erittiği", insanlığın kadim ruhaniliğinin göçebeler tarafından modern zamanlara kadar yaşatılan türüdür. Bunun Türkiye'de nasıl canlanacağı konusunda başka, uzun bir yazı yazmak gerekir, ancak, Bhutan ve İzlanda'da bu konular, hoş masallar formatında hayatın renkleri olarak sürdürülüyor, yani kendisinden başka herşeyi "şirk" sayan anlayışa ters ve sadece bu nedenle bile Türkiye'de de -önce tepki manasında- canlanabilir. Bhutan'da Budizm öncesi Bon dininin Budizm içinde nasıl yaşayıp günümüze kadar geldiğine, İzlanda'da halkın görünmez yer cücesi halkı için nasıl küçücük dayalı-döşeli evcikler inşa ettiğine bakarak, rasyonel yaşama renk katmak adına çok renkli bir Anadolu'nun bizi beklediğini söyleyebiliriz, zira bu diyarda peri masallarından davul tozuna, Kalenderi dervişlerinden neşeli keşişlere, tılsımlı atlardan dengbej'lere kadar deryalar kadar çeştli renk var. Geleceğin sırrı da galiba burada ytıyor: Rasyonal akıl ve renkli söylenceler, masallar ve yobazın her türüne takkesini ters giydirecek ölçülerde kabına sığmayan devasa bir özgürlük. 

Himalayaların büyüsü Kar Leoparı...

Modern uygarlığın tamemen dışında, insanlardan uzak Tibet'de kar leoparı görmek için yola çıkan fotorafçı Vincent Munier ve ona ilişmiş Fransız yazar Sylvain Tesson'nun bu muhteşem hayvanın peşinde yaşadıklarını anlatan "La Panthère des neiges" (Kar Leoparı), gezi kitabından çok öte. 

Tam bir sessizliğin hüküm sürdüğü, saatin ve zamanın anlamsızlaştığı Tibet'in sonsuz karbeyazında yazar, modern uygarlıkla hesaplaşıyor ve öyle muhteşem bir edebi dil kullanıyor ve öyle felsefî derinliklere dalıyor ki, insan Tesson'un kısacık cümlelerine mi, yoksa Laozi'den girip günümüzün banal güncelliğine geçişlerine mi şaşıracağını bilemiyor. Edebî değeri çok yüksek bir eserle karşı karşıyayız. 

Mistik Kar Leoparı, Nepal'de Himalayalarda Altaylara kadar uzanan dağlık bölgede yaşayıyor. Orta Asya'nın en gizemli hayvanı, Hindukuş dağlarından Pamir'e, Tianshan'a kadar geniş bir alanda, kendini göstermeden yaşıyor. Çin Hükümeti 21'inci Yüzyılın başından itibaren Tibet'te her türlü silahın taşınmasını yasakladığından, bu bölgede avcı tehlikesinden de kurtulmuş bulunuyor. Neredeyse kendi boyu kadar upuzun bir kuyruğu var ve asla kükremiyor, avına hayalet sessizliğiyle yaklaşıyor. Soyu tükenme tehlikesi altındaki Kar Leoparı, ormanları sevmiyor, 2500 metreden yüksek bölgelerde yaşamayı tercih ediyor ve en güzel dağ keçilerini kendine ayırıyor, Nepal bölgesinin yabani mavi koyunlarını da çok seviyor.

Kar Leoparı hakkında 1980'lere kadar çok az şey biliniyordu. Kazak Başkenti Almatı'nın de sembolü olan görünmez hayvan Kar Leoparı, sabrın ve doğanın büyüsüne inanan Tesson'un kalemiyle yeniden büyülüyor.

Sylvain Tesson, "La Panthère des neiges" Ekim 2019, Gallimard yayınları, 176 sayfa.

İslamcılık, Taliban zaferine rağmen neden canlanmıyor?

Amerikalılar, merkezinde Afganistan'ın bulunduğu Asya coğrafyasının sakin bir yer olmasını özellikle istemiyor gibiler. Afganistan'ı kuşkulu bir şekilde Taliban'a bırakıp çekilince, "İslamcılık bitti, artık dünyada islamcı ot bile bitmeyecek" söyleminin pek doğru olamayacağından söz eden yanılgı da sesini yükseltti ve bu konu üzerinde durmak gerek.

   İslamcılık "modern" bir ideoloji ("ideoloji" formatı kapitalizme özgüdür). Geçtiğimiz Neoliberal Dönem'de İslamcılık, -konjonktürel olarak- bir yükseliş yaşadı ve sonradan modernleşen veya modernleşmek üzere olan yoksul kesimden insanların "umudu" oldu. Umuttu, zira onun arkasında duran "kapı gibi" bir neoliberal sistem vardı. İslamcılık, başka Müslüman ülkelerde de ulusdevletçi yapılanmalara ve ulusdevlet ideolojilerine (makro milliyetçiliğe) karşı neoliberalizmin "umudu" idi. Bu durum halklara, "Eski imparatorluk devrine dönüş" veya "İslam'ın özüne, ilk çağına dönüş" diye pazarlandı ve hepsinin kökeninde, yerel milli kapitalist sistemlerin -sistemin 1970'lerde başlayan bitiş krizlerinin başlanbış krizi nedeniyle- artık bir gelecek ideali teşkil etmemesi yatmaktaydı.

   Neoliberal dönem, sınırlarötesi neogloballeşmenin kurulup özelleştirmelerle kamu malının yağmalandığı, ulusal sınırların sermaye için "geçirgen" hale geldiği/getirildiği dönemin adıydı. Bu dönemde, sermayenin ve işgücünün serbest dolaşımının sağlanması, ulusdevletlerin zatıflatılması gerekiyordu. İslamcılık bu kontekste -yerel bazda- önemli rol oynadı, vahşi bir neoliberalizm uygulamasıyla özelleştirmeler üzerinden hem neoliberal sistemi memnun etti hem de zenginleştirdiği kendi taraftarlarını.

   Neoliberalizm, Dünyayı "kültürler" kamplarına ayırıp, "İslam ülkeleri" diye bir kültürel çerçeve kurgulayıp Türkiye'yi de oraya saydığından, kültürcü dünya görüşü şablonuna uydurmaya çalıştığı Türkiye'deki İslamcılığı desteklemeyi uzun süre sürdürdü, ta ki İslamcılığın teolojik-politik yapısal özelliğinin eninde sonunda kapitalist sistemin işlemesi için gereken asgari şartlara bile tahammül edemediğini anlayıncaya kadar. Fikirsel ve kültürel bazda oldukça ilkel bir yapıya sahip İslamcılık, kendi dinamikleriyle değil, bu konjonktürel destekle ve kullanışlı "liberal" müttefiklerinin yardımıyla yükseldi.

   İslamcılık, ortaya çıktığı I. Dünya arefesinden sonra 1970'lerden itibaren Suud finans desteğiyle yeniden görünür oldu. İsrail'e yenilen Arap ülkelerinin Batılı ülkelere koyduğu petrol ambargosundan sonra yaşanan Petrol krizi ile birlikte, hep örnek alınan "Batı tipi kapitalist Demokrasi" cazibesini yitirdi, "ilerleyip onlar gibi olacağız" umudu sönümlendi. "Milli Görüş" gibi bir ilkelliğin alternatif diye sunulabilmesi bu nedenledir, fikrî gücünden değil. Batı'yı örnek alan ülkelerde yaşanan enflasyon ve derin ekonomik sorunlar,

Batı örneğine endeksli "ilerleme ideali"nin sönümlenmesini de beraberinde getirdi. İşte bu durumda "Alnı secde görmüşler gelince dinimiz kültürümüz bize rehber olur, herşey daha iyi olur" (kültürcü neoliberal) yanılsaması "sayesinde" İslamcılık umut oldu. "Bir de bunları deneyelim" fikriyatı çoğunluğa hakim olduğunda da ekonomiydi, şimdi de ekonomi.

   O zamanlar halkın gözünden düşen modern laik sistem eliti neoliberalizme karşı nasıl direnemediyse, neoliberalizmin işlemediği günümüzde de bu bölgedeki neoliberalizmin son ifadesi İslamcılık da gelişmelere direnemiyor ve bildiği/uyguladığı yoldan yeni zamana uyum sağlayarak varlığını sürdürmesi ihtimali bulunmuyor, -çünkü varlığına bizzat kendisinin son vermesi, yani İslamcılığı (teolojik politikayı) bırakması gerekiyor. Gerçi bunu anlayıp sahiden de İslamcılığı terkedenler ve onların partileri de var, ama onlar bile gelecek için bir umut olamıyorlar. 

   İslamcılık, sadece "sonradan modernleşmiş kasaba/kırsal kesim insanı"nın değil, dünyanın etnik/dînî kimlikler üzerinden okunabileceğini/açıklanabileceğini sanan ve bunu kendine Müslüman "demokratik" bir pseudo-"Sol bakış" haline getirmeye çalışan  "liberaller" için de bir "umut" idi. Eski Solcu yeni Sağcı bu çevre, İslamcılığın olmayan ideolojik/entelektüel boşluğunu uzun süre kendince doldurmaya çalışmıştır. İslamcıların lise terk düzeyindeki "Milli Görüş ideolojisi"i, "liberaller" sayesinde gözlerden gizlenebildi ve neoliberalizm öncesinin devlet kontrolündeki milli ekonomisine ve o dönemin Eski Batı'yı örnek alan laik elitlerine karşı kullanıldı. Global sistem tarafından desteklenen İslamcıların ilkelliği, ne "liberal" entel dandikizmi için ne de Batılı neoliberal sistem eliti için bir sorun teşkil etmedi.

   Şimdi, İslamcıların önünü açan veya açacak olan bir konjonktür varolmadığı gibi, İslamcılar kimse için bir "umut" değil. "Alnı secde görmüş olanlar gelince her şey kendiliğinden yoluna girer" türü şehir efsaneleri ve büyüler fena halde bozuldu. İslamcıların, kendi dışlarından birileri tarafından desteklenip fikren yönlendirilmedikleri takdirde son derece ilkel oldukları ve karmaşık modern yapıları yönetmekten aciz oldukları görüldü. Ayrıca, İslamcıların oldukça uzun bir süre Dünyada siyasi bir aktör gibi görünmelerine rağmen, bu sürede Dünyaya, hiçbir özgün katkıda bulunamadıkları görüldü. Bu ilginç ve önemli durumları algılayan özellikle genç kesimin İslamcılıkta bir gelecek görmemesi, son yıllarda Dünya çapında en önemli gelişmelerden birini teşkil ediyor.

   İslamcılık, artık ne bir gelecek ideali, ne de orijinal -işleyen- endemik/yerel bir yönetim türü. Yeni kuşakları cezbedebilecek bir albeniye sahip değil, -hatta kendini pasif olarak sürdürebilecek türde bir popüler kültüre bile sahip değil. Günümüzde Taliban'da veya son İhvancılarda ifade bulan İslamcılık, eski kadrolarının 1970'lerden neoliberal döneme intikal etmiş ve tamamen tükenmek üzere olan ideolojik gazı ile ayakta duruyor. İslamcılığın, tabandan yetişen ve başından beri dolduramadığı ideolojik boşluğunu kısmen de olsa doldurabilecek, veya doldurma ihtimaline sahip olabilecek yeni kadroları yok, kapitalist sistemin bir türevi olduğundan sistem ötesine bakabilecek ve gençliği cezbedebilecek yeni bir fikriyat oluşturmak ihtimalinden tamamen yoksun.

   ABD'nin Afganistan'ı Taliban'a teslim etmesi, İslamcılığın sahaya geri döndüğü, Afganistan'ın islamcılığa bir hayat öpücüğü olduğu anlamına gelmiyor, onun yerine; Taliban'ın da diğer İslamcı yönetimler gibi kadınların ve halkın baskısıyla adım adım nasıl yumuşamak zorunda kalacağının -ama yumuşamak doğasına aykırı olduğundan- sonunda nasıl iptal edileceğinin Dünyanın gözleri önünde yaşanacağı bir zaman dilimine işaret ediyor.

    Artık umut olmayan bir şeyi yaşatmak çok zordur. İslamcılığın yeni yeşeren ve gelecek umudu olabilecek herhangi bir kesimi, fikri zikri bulunmuyor; tam tersine, islamcılığın 1970'lerden beri ekonomik bakımdan zenginleştirdiği kesimlerin -çok eleştirdikleri "Batı"ya karşı- geliştirdikleri veya destekledikleri -Dünyaya malolmuş- herhangi bir orijinal kültür ürünü bile bulunmuyor. İslamcılığın yeni zenginleri ve elitleri, "Batı taklitçisi lüks tüketici" olmaktan öte gidemiyorlar. Bu da onları umut olmaktan tamamen çıkarıyor. Orijinali varken, kimse taklidine özenmiyor. Yenisi yetişmediğinden ve sistemle uyumlu müttefiklerini kaybettiğinden, İslamcılık, gerçeklerden giderek kopan demode bir "Eskinin tekrarı" olmaktan öte gidemiyor, kendini çekici kılabilecek bir popüler kültürden tamamen yoksun olduğundan, ciddiye alınabilecek siyasi bir hareket olarak hayatta kalma ihtimali de bulunmuyor.