3000 Yıllık refah toplumunun sırrı

M.Ö.41 yılı. Gül mevsimiydi. Anadolu'nun güney kıyıları yılın en güzel günlerini yaşıyordu. Kleopatra'nın çektirisi, irili ufaklı sayısız tekne ve yelkenli gemiden oluşan bir filo eşiliğinde Tarsus'a doğru ilerlerken, Roma'nın yeni güçlü adamı Marcus Antonius da, şehrin pazar meydanında mahkeme kurmuş, halkın dertlerini dinlemekteydi. Tarihçi Plutarch'ın tüm detaylarıyla aktardığı üzere, pazar meydanındaki açık hava mahkemesinde, birden fısıldaşmalar başladı. Fısıltıların Antonius'a ulaştırılan şekli, “Aşk tanrıçası Aphrodite'nin altın bir kayığın üzerinde şehre girdiği, Asya'nın (yani Anadolu'nun) refahı için Dionysos ile birleşmeye geldiği” mealindeydi.
   Marcus Antonius, gelen “Tanrıça”nın Mısır hükümdarı Kleopatra olduğunu elbete bilmekteydi, çünkü onu Tarsus'a, ayağına çağıran bizzat oydu. Kleopatra, Julius Sezar'ın öldürülmesinden sonra çıkan Roma iç savaşında takındığı tavrın hesabını vermeliydi. Antonius, Kleopatra'nın güç ve iktidar için neler yapmaya kadir olduğunu henüz tam bilmediğinden, Antonius'u tanrılara, kendini tanrıçalara benzeten ve daha gelmeden aşk sinyalleri gönderen kraliçeyi heyecanla bekliyordu.
   Güvertesi tamamen altın kaplı ve kıymetli taşlarla süslenmiş atlas yelkenli çektiri, her yanı muhteşem bir sanat eseriydi. Adeta sonsuza dek kullanılmak üzere yapılmış, sağlam ve eşsizdi. Dönemin kalıcı/sürekli refahını sembolize etmekteydi. Kraliçenin yanında müzisyenler güzel melodiler çalmakta, Kleopatra'nın özenle seçtiği Mısırlı güzel kızlar yanında oturmakta bazıları ona hizmet etmekteydi. Herbiri prensesler gibi süslenmişlerdi. Çektiriden etrafa yayılan güzel kokular, Mısır Kraliçesi karaya çıkınca, Tarsus'un her köşesine ulaştı. Plutarch'ın ayrıntılarıyla anlattığına göre, Kleopatra Tarsus'a ayak bastığında üzerinde, “uzun, onun peşisıra su gibi akan bir elbise” giymişti. Antonius'a yaptığı etki de, “vücudunun büyülü güzelliğinin yansıması” ile ilgiliydi!
   Kleopatra'yı Tarsus'a çağıran Antonius, daha o gece, kraliçenin ayağına, onun verdiği ilk davete tıpış tıpış gidip gece boyunca kraliçenin bir dediğini iki etmedi. Davette sadece altın tabak-çanak-çatal kulanıldı, üstelik yemeğe katılanların, bir anı olarak, yemek yediği altın tabağı, çatalı vs. alıp evine götürebileceği söylendi. Kleopatra, Romalı generalleri etkilemeyi iyi biliyordu. Davetler böyle dört gün sürdü. Dördüncü gün -Sokrates'in yazdığı üzere- ziyafetlerin en orijinal günüydü. Çünkü Kleopatra, ziyafetin verildiği salonların tabanını, dizlere kadar yükselen bir gül tabakasıyla, gül taçyapraklarıyla kaplatmıştı. Sokrates, kraliçenin bunun için ne kadar para harcadığını bile yazar. (Holger Lundt, “Die Rosen der Kleopatra” Düsseldorf 2008) Kleopatra, Romalıların bütün zayıf yanlarını böyle sonuna kadar kullanmasını bilmiş akıllı, güzel ve güçlü bir kadındı. Tabii bütün özelliklerinin olumlu sayılması gerekmiyor. Onun bu gül savurganlığı ve lüks tutkusu, zamanın entelektüelleri tarafından kıyasıya eleştirilmiştir. Mesela Seneca, açıkça “pervers”likten (sapkınlık), “doğaya aykırı” bir yaşam tarzı sürüldüğünden falan bahseder ve bunu sertçe yerer. Güzelliğin, kültürün ve ölçülü/vicdanlı refahın değerini bilmeyen entelektüellerin de, gül yerine buğday ekilmesini önerdikleri görülür. (Gülün ve güzelliğin yeri başkadır, buğdayın ve tokluğun yeri başka. Bunlar birbiriyle çelişmez, birbirini tamamlar -abartmamak ve ölçülü olmak koşuluyla.)
   Gül, o devirde lüksün ve refahın sembolü sayılmaktaydı. İtalya'da/Roma'da henüz yetişmemekteydi ama çok nadide bir çiçek olduğundan zenginliğin ve lüksün göstergesiydi. Roma'ya gül, gül taçyaprağı, gülsuyu, gül esansı, gül parfümü, vs. Mısır'dan gitmekteydi. Mısır, Büyük İskender'den sonra ülkeyi devralan Grek/Yunan asıllı Ptolomeos'lar tarafından yönetilmekte, Kleopatra da bu kültürün temsilcisiydi. Kraliçe, Mısır'ın sürekli daha kötüye giden bitiş dönemini temsil eder. Halkın ve Ülkenin giderek fakirleştiği, eski refah döneminin bozulma sürecini yaşadığı, zenginlerle fakirler arasındaki makasın iyice açıldığı bu yeni Mısır, ancak Kleopatra'nın akıllı ve kurnaz entrikalarıyla ölçülü bir güç olabiliyordu.
   Antonius, Kleopatra'nın gül gösterisinden etkilense de onu asıl etkileyen, Mısır'ın buğdayıydı. Bugün dünyada en yaygın olan buğday türünün (Triticum aestivum) atası (Triticum monococcum) ilk kez Anadolu'da Göbeklitepe bölgesinde (ve arkeologların 'Verimli Hilal' dedikleri ve Anadolu'nun güneyinden de geçen bölgede) ekilip biçilmeye başlamıştır. Son verilere göre Urfa'nın 15 kilometre kuzeydoğusundaki bu bölgede, 11.500 yıl kadar önce, yerleşik yaşama özgü ilk köyler kurulmuş ve ilk mabedler inşa edilmiştir. (Klaus Schmidt, “Sie bauten die ersten Tempel” Münih 2006) Göbeklitepe, görenleri hayretler içinde bırakabilecek kadar orijinaldir. Bölgede dolaşırsanız, taş devrinde kullanılan keskin taş bıçaklardan mutlaka bulursunuz kayalık bölgede. Bu bıçaklar, buğday biçmek için ve diğer el işleri için kullanılmıştır. Fakat Kleopatra'nın Tarsus'a çıktığı yıllarda Mısır, halen Roma'nın buğday ambarıydı ve Anadolu bu konuda fakirdi. Çünkü Mısır'daki gibi binyıllara direnebilecek sağlam bir altyapı, devlet otoritesi ortaya koyamamıştı ve herşeyden önce, ekonomik altyapısı, Mısır'daki gibi sağlam bir temele sahip değildi.
   Mısır'ın ihtişamının ve üçbin yıllık refahının sırrı neydi? Ve bu uygarlık, Büyük İskender'in ardından neden giderek hızlanan bir şekilde bozuldu? Kleopatra'dan sonra Mısır'ın görece bağımsız bir hükümdarı bile olmamıştır ve Mısır, Roma'nın bir eyaleti olarak Romalı valiler tarafından yönetilmiş, sonra da çökmüştür. Bu bitişin hazin siyasi öyküsünü herkes bilir. İki kahramanımızı ilgilendiren yanı ise filmlere, romanlara konu olmuştur. Marcus Antonius, Roma'nın sırlarını Kleopatra'ya vermekle suçlanınca intihar etti. Bunu öğrenen Kleopatra'nın zehirli bir yılanla intihar ettiği söylenir. Antonius ve Kleopatra arasında, bu güç gösterileri sırasında büyük bir aşk doğduğu kesindir. Nitekim öldükten sonra Mısır usulü mumyalandılar ve birlikte gömüldüler. Mumyaları bugüne dek bulunamamıştır. (Manfred Clauss, “Kleopatra” Münih 1995) Onlarla birlikte, Mısır'ın refahını garantileyen sır da unutulmuş olmalı. Bazı şeyleri yeniden hatırlamak ve Mısır'ın o engin kum deryasından çıkarmak için ikibin yıl geçmesi gerekti!
   Bilim adamları bu sırrı, Mısır'ın buğday ambarlarında buldular. Mısırlılar, çok iyi (gene bu sistem sayesinde) geliştirilmiş ve çok uzun süre işlemesi için düşünülmüş sulama sistemleriyle tarım yapıyorlardı. Üretilen buğday, devletin kontrolünde depolara konuluyor ve alınan buğdaya karşılık, buğdayın sahibine bir belge veriliyordu. Bir tür para gibi kullanılan bu belgelerin çok somut bir karşılığı vardı: Depodaki buğday miktarı (yani sanal değil reel kapital sözkonusu). Belgeler çeşitli boyutlarda alışveriş için kullanılıyorlardı. Ama bir yıl sonra o belgeler geri çağrılıyor ve üzerindeki sayılar değiştiriliyordu. Eğer biri, bir yıl önce 100 kiloluk buğdayına karşılık bir belge aldıysa, bu kez 92 kiloluk veya 97 kiloluk bir belge alıyor, yani elindeki belgenin (parasının) değeri düşüyordu. Bunun çok basit bir nedeni vardı: Ambar fareleri, çürüme, küflenme vs.
   Para bir iş için kullanılmadan durdukça değer kaybettiğinden, kimse para biriktirmeyi düşünmüyordu. (Bu nedenle bazı bilim adamları, Mısırlıların para kullanmadığını iddia ediyor. Çünkü “Para” lafı altında, sadece günümüzde kullandığımız “durduk yerde çoğalan para”yı ve “maddi karşılığı olmayan bilgisayar ekranlarındaki sanal para”yı anlıyorlar!) Mısırlıların para biriktirmek yerine, ellerindeki belgeleri bir an önce elden çıkartmayı düşündükleri kesin. Bunun için de o belgeleri mümkün olduğunca çabuk yatırıma dönüştürüyorlardı. Ve sırf paranın bu değer yitiren özelliği (eksi faiz) nedeniyle, kalıcı/uzunvadeli, yüksek kaliteli yatırımlar yapıyorlardı. Ayrıca, yaptıkları bütün işlerin ve yatırımların, başında yüzde yüzlük bir reel karşılığı da vardı. Bu para ve yatırım anlayışı sayesinde, yüksek bir uygarlık kurulmuş, zengin-fakir arasında bir uçurumun söz konusu olmadığı, üçbin yıl süren kalıcı bir refah yaşanmıştır. Mısır toplumunda herkesin tok ve belli bir refah seviyesinde yaşaması en normal şeydi, bunun için mutlaka herkesin çalışması gerekmiyordu. (Şimdi de herkesin çalışması gerekmiyor. Günümüzde yapılan işlerin neler olduğuna ve çoğunun ne kadar gereksiz olduklarına bakılarak bu anlaşılabilir)
   Buradan, paraya "Yüzde yüz reel karşılık" denen şeyin anlamını da öğreniyoruz. Bu karşılık, eğer reelse, (bildiğimiz yaşamla ilgiliyse) ARTMAYIP AZALIYOR. Yani doğal ortamla birebir ilişkili bir sosyal düzende, paraya endeks olarak doğal birşey seçildiğinde, paranın değeri artmayıp azalıyor. Kısacası: Durduk yerde değeri artan günümüzün (faizli) para'sı doğaya aykırıdır.
   Refahın paranın niteliğiyle doğrudan ilgili olduğunu, gene Mısır tarihinden öğreniyoruz. Romalıların bu buğday bazlı para sistemini kaldırmalarıyla birlikte, Mısır uygarlığı çökmeye başlamıştır. Roma'nın kullandığı ve değeri hükümdara göre değiştirilebilen sikke sistemi, Mısır'ı çökertmiştir. Roma ve diğer devletler (kısmen faizi de içeren) para sistemleriyle bir refah sağlıyorlardı, ama bunun için sürekli savaşmaları, yeni fetihler yapmaları gerekiyordu. Mısır'ın en az üçbin yıl boyunca kullandığı para sistemi ise hem fetih savaşlarını körüklemiyor hem refahı uzun vadede garantiliyor hem de olağanüstü yüksek kalitede ürünler ve eşyalar yapılmasını, kalıcı altyapı sistemlerinin kurulmasını ve yüksek özgün kültür ve uygarlığı özendiriyordu.
   İnsana ve doğaya aykırı günümüz sistemini değiştirmek, bir zorunluluk. Ve postkapitalist bir döneme doğru ilerlerken tarih, en güvenilir öğretmenlerimizden biri olabilir.

Thomas More'dan Kang Yuwei'ye, Batı ve Doğu ütopyası

Amerika'nın Avrupalılar tarafından keşfinden 24 yıl sonra Londralı Thomas More adlı sivri akıllı biri, "Utopia" adlı ilginç bir kitap yayımladı. (De optimo statu rei publicae deque nova insula Utopia) Avrupa'da gelecek kurgusu mahiyetinde yazılan bu ilk önemli kitapta yazar, ideal bir ada-ülkeyi anlatıyordu. Kitap, Hollanda'daki Leuven'de yayımlandıktan sonra geniş yankı uyandırdı ve More bir yıl sonra kralın danışmanı oldu. O zamanlar, adına “bilim adamı” denen tipler, ellerinde metre, henüz dünyanın hertarafını ölçüp kaç bucak olduğunu insanlığa göstermemişlerdi. Coğrafyacılar da dünyayı ve kendilerini tüketmemişlerdi. (Sahi bugün yeni coğrafya alimleri var mıdır, varsa kimlerdir, ne var ne yoktur, ne yapmaktadırlar, mesela geçen yıl nereyi keşfetmişlerdir?) “Bilim adamları” dünyanın kaç milyar ton bilmemnesi olduğunu ve bunun kaç trilyon dolar filan ettiğini de hesaplamamışlardı henüz.
   Daha sonraki yüzyıllarda, bu kitaptan esinlenen ve 'ütopya' sözcüğünün hakkını sahiden teslim eden başka kitaplar da yazıldı. Fakat herkes yüzünü Batı'ya çevirdiğinden, mesela Kang Yuwei diye birinin esaslı ve orijinal bir ütopya kitabı yazdığı konusuna Fransız kaldı (eski Daoist ütopyaları, yeryüzü cenneti tasavvurlarını hiç saymıyoruz). Ne de olsa Kang Yuwei "Utopia"nın piyasaya çıkışından üçyüzseksen küsür yıl sonra "Da tong shu"yu yazdığında Fransızca en moda dildi. ("Da tong shu" veya "Ta tung shu", 'Büyük Vahdet' anlamına geliyor. Yazarın bu kitabı, Hindistan'da yaşarken 1902'de yayımlandı)
   20'inci yüzyıl başında sadece Avrupa'da değil, dünyanın Sultan Abdülhamit II tarafından yönetilen bu tarafında da, bilumum milliyetçinin (ve az buçuk sosyalistin), o çok özendikleri modern milliyetçi kapitalizm dünyasının sonunda neler olabileceği konusunda en ufak bir “ütopya” kırıntısı bulunmamaktaydı. Mesela küresel ısınma diye bir şey olacağı henüz hiç bilinmiyordu, çünkü “kaba materyalist bilim -yani “silim- insanları” (“Homini eradico”), mesela atmosfer değerlerini en kesin şekilde ölçebilmek için üretilen araçgereç endüstrisinin havaya püskürttüğü zararlı gazların çetelesini tutmayı akıl etmemiş, Japonya'ya atılacak atom bombalarını henüz yapmamış, atom bombası düştükten sonra düştüğü yerde ne olduğunu ölçme “şerefine” henüz nail olmamışlardı.
   Bu tip gelecek “ütopyaları”na henüz Fransız olunduğu o devirde, modernleşen insanların günün birinde koyun gibi tek tip giyinip/düşünüp/yaşayacakları, ama buna rağmen kendilerini "özgün/özgür bireyler sanacakları da bilinmiyordu. Henüz, bunları hayal edecek kadar “ütopist” olamamışlardı, olsalardı bile böyle saçma ütopyalara kimse inanmazdı, çünkü deliler bile bu kadar deli olamazdı. Mesela ruhsuz “silim insanları”nın koyunları da kendilerine benzetmek amacıyla onlara yüzde onbeş insan geni takacakları, koyunlaşmanın ya da koyunların insanlaşmasının bu kadar “"ileri”" gidebileceği de düşünülemezdi. Üstelik bütün bu saçmalıkların sadece ve sadece para/kar/maaş için yapılacağı da hiçbir Adem'in (yani "“Homo Adamus”"un) aklına gelmezdi.
   "Da tong shu"nun Çinliler tarafından okunduğu dönemde Çin, Batılı süper ulus devletlerden Fransa, Rusya, ABD ve İngiltere'nin kısmi kontrolü (hatta işgali) altındaydı. Nanjing anlaşmasına göre İngilizler Hong Kong'u 1849'da kendi topraklarına katmışlardı. (Çin burayı ancak 1997'da geri aldı). Fransa ve İngiltere'nin Çin'e karşı açtıkları iki "Afyon Savaşı"nı kaybeden Çinliler, daha bu savaşların ikincisi başlamadan, onüç yıl boyunca Taiping ayaklanmasıyla uğraşmışlardı. Kendini Hz. İsa'nın küçük kardeşi ilan eden Hong Xiuquan adında birinin fanatik müritleri, Hristiyan olmayan tam yirmi milyon insanı doğramıştı. (Rakamla: 20.000.000) O zamanlar Osmanlı imparatorluğunun sınırları dahilinde de aşağı yukarı bu kadar insan yaşıyordu.
   Kang Yuwei, kitabının başarısı nedeniyle Thomas More gibi bir yıl içinde Çin imparatoru Guangxu'nun (Göğün Oğlu: 'Tian Zi'nin) danışmanı olamadı. O dönem Çin, henüz bir çocuk olan İmparator Guangxu tarafından değil, onun teyzesi ('Göğün Oğlunun ardında duran': 'Taihou') dul İmparatoriçe Cixi tarafından yönetiliyordu. Cixi, Abdülhamit II gibi, eski usul ama oldukça akıllı zalim bir hükümdardı ve ütopya dinleyecek durumda değildi. Çin'i yöneten (Tunguz/Moğol kökenli) Mançu hanedanı, 20'inci yüzyıl başında Osmanlılardan çok daha zor durumdaydı ve Afyon savaşları yenilgisinin yarattığı derin travma, Osmanlı coğrafyasında yaşanan 93 Harbi travmasından pek de farklı değildi. (Ama Osmanlı coğrafyasında Taiping katliamıyla kıyaslanabilecek boyutta bir olay asla olmamıştı, daha sonra da olmadı)
   Şimdi bu yazının başına dönerek, yüzümüzü bu kez Doğu'ya çevirip, buraya kadar Fransız kaldığımız bazı konuları konuşabiliriz. Mesela bu yazının başında sözü edilen “Amerikanın 1492'de Kristof Kolomb (Cristoforo Colombo) tarafından keşfi” hikayesinin, aslında sıcak gaz içeren naylon bir balon olduğunu hemen görebiliriz. Kolomb'dan yetmiş yıl önce, Ming imparatoru Yongle'nin sağ kolu ve baş amirali Zheng He'nin ("Çang Hı" diye okunuyor) dokuz direkli dev hazine gemileriyle Ümit Burnu'nu dolaşıp Atlantiği geçerek Amerika'ya geldiği teorisi, bugün kısmen kanıtlanmış bulunuyor. Bir önceki Moğol Yüan Hanedanına danışmanlık hizmeti veren İranlı Müslüman bir aileden gelen, Çin'in milli kahramanı Zheng He ve seyahatlerini her Çinli -az ya da çok- mutlaka bilir, okullarda öğrenir.
   Zeng He'nin hikayesi de "Çinlilerin uydurduğu bir balon" sayılacak ise, Piri Reis'e başvurabiliriz. Keskin dilinin bedelini başıyla ödeyen Piri Reis'in malum haritasına göre Osmanlı denizcilerinin, Kolomb'dan önce, Güney Amerika'nın güney ucuna kadar gittikleri, gitmedilerse de o bölgenin haritasını oralara Kolomb'dan önce giden birilerinden aldıkları kesindir. Pekala Zhen He'nin haritacılarından almış veya onlardan alan birinden ele geçirmiş olabilirler. Ayrıca Egeli denizcilerin ve korsanların Akdeniz dışında da cirit attığı bir devirde Zheng He, dev armadasıyla yedi uzun yolculuk yaparken, ona Osmanlı denizcileri de eşlik etmiş olabilir.
   Çinliler, 1405'den başlayarak 1433'e kadar, Zheng He'nin dev gemileri ve armadasındaki 28.000 denizcisinin kuvvetiyle dünyayı zorla Çinlileştirmeye kalksalardı, Amerika'nın adı şimdi, (eski Çin yazıtlarında geçtiği üzere) "Fusang" olacaktı ve Amerigo Vespucci adlı, adı var kendi yok şüpheli şahsiyet de, sadece bir gemici efsanesi olarak kalacaktı. Çinlilerin denizlerdeki gücü, (bugün bilinmediği üzere) çok büyüktü. Yelkenli Çin savaş gemileri ("Cunk" veya "Cönk"ler), Akdeniz'de ve Okyanuslarda dolanan Avrupalı ve Osmanlı gemileriyle kıyaslanamayacak kadar güçlüydüler. Karşılaştırmak bakımından bir örnek: Kristof Kolomb'un “Amerika'yı bulan” gemisi "Santa Maria" 27 metre uzunluğundaydı; Zheng He'nin amiral gemisi ise 122 metreyle tarihin en büyük ahşap savaş gemisiydi. Çin filosunun her gemisi, Kolomb'un gemisinden en az üç misli daha büyüktü. Dünyayı keşfetmek ve bilinmeyen yerlerin haritasını çıkarmak için denize açılan en büyük Çin armadası 317 gemiden oluşuyordu. Gemilerde, o çağın en yeni ve sofistike silahlarını kullanan tecrübeli askerler, zenaatkarlar, doktorlar, bilim adamları vd. yaşıyordu. Uzun yolculuklar için hazırlanmış tam teşekküllü gemilerde meyva-sebze bile yetiştiriliyordu.
   Çinliler, Yongle'nin (Dünyaya "Çin'in şanını göstermak", nüfuz kazanmak ve) dünyanın haritasını çıkarmak planını dondurdular ve bilinçli bir kararla dünyayı (bilinçli veya bilinçsiz olarak) Çinlileştirmekten vazgeçtiler. Yongle'nin halefi, bütün uzunyol gemilerini yaktırdı, okyanuslar ötesi seyahati de yasakladı. Eğer bunu yapmasaydı, bugün Avrupa/Batı orijinli değil, Çin/Doğu orijinli global bir dünyada yaşıyor olabilirdik. 
   Dünyadaki yaşam koşullarını yoketmek üzere olan tek tip modern insanın “rasyonel akl”ı bu kararı şimdi "ilginç" (hatta "gülünç") buluyor. Her şeye yararcılık açısından bakan kaba materyalist “akl”ın cinsliği ve demodeliği bir yana, Çinlilerin dünyaya kapanma kararını nasıl ve neden alındığı, Çin kehanet sisteminin bu noktada nasıl işlediği, bir uygarlığın kendine nasıl sınırlar koyabildiği gibi konular, sınırsız para/kar güdüsünün mahfetmek üzere olduğu günümüz dünyasında büyük önem taşıyor. Şimdi kimsenin izah etmek istemediği bu zihniyetin kısmen de olsa yaşadığına dair işaretler var. Çinlilerin sahip olduğu 'Biz' duygusu ve Çin'de 'Ben'in küçümsenip ayıp sayılması, kapitalizm çağında (rasyonel mantıkla değerlendirildiğinde) çok çelişkili görünen farklı durumlar arzedebilmektedir. Örnek: Çin'in günümüzde, dünyanın (devlet kontrollü) en neoliberal kapitalist ekonomisine sahip olmasına rağmen; bir taraftan da sosyalist "Mao Zedung Düşüncesi"nin sarsılmaz savunucusu olduğunu iddia etmesi, kontrolcü teokratik tek parti (ÇKP) tarafından yönetilmesidir.
   "Da tong shu"da Kang Yuwei şöyle yazıyor: “"Büyük Yol (Dao/Tao veya Tanrı'nın iradesi) hakim olduğunda, insanlar, kullandıkları şeyleri kaldırıp atmaktan (tüketicilikten) nefret edecekler, çünkü onların sadece kendilerine ait olmadığını bilecekler. (...) Güçlerini sadece kendileri için kullanmayacakları için, bencil planların temeli de ortadan kalkacak ve böyle planlar gelişme fırsatı bulamayacaklar. Böylece haydutluk, soygunculuk/sömürücülük ortadan kalkacak. O zaman kimse kapısını kapatmayacak, buna gerek olmayacak. Böyle bir duruma 'büyük eşitlik' veya 'büyük (toplumsal) birlik/vahdet' diyoruz.”"
   Osmanlı'nın varislerinin Çinliler gibi büyük atılımlar yapamamalarının en önemli nedeni, akılcılık yerine nakilciliğe kapılan din temelli durağanlık değil sadece; aynı zamanda kendilerini modernizmin klasik kaba materyalist modeline fena halde kaptırmış olmaları ve bu iki ucun arasında kutuplaşıp, kendi özelliklerine kültürlerinden daha yakın makul bir yol bulmakta zorlanmaları. Atılım yapamamalarının, bir araya gelememelerinin, bunlarla ilişkili ama daha basit bir nedeni daha var, o da Ortadoğu'da çok yaygın olan "komplocu düşünce tarzı"nı hastalık derecesinde benimsemiş olmaları. Aynı zamanda kolaycılık anlamına da gelen bu "tarz", her taşın altında “komplocu iç/dış güçler” arama alışkanlığı olarak tezahür ediyor. Komplocu zihniyet o kadar yaygın ki, bunu normal sayan insanlar, komplocu düşüncenin "inananları" haline geldiklerinin farkında bile değiller. Bu bölgenin insanının kendine özgü fikirleri, ütopyaları ve hayallerini geliştirebilmek, kendisiyle barışabilmek, önünü görebilmek ve Çinlilerin yaptığına benzer -ama kapitalizm ötesi örnek- bir yükseliş başlatabilmek için ilkönce komplocu/kolaycı/kopya düşünce tarzından kurtulmak gerekiyor.

Tiziano Terzani'yi kanatsız uçuran kahin

Geçenlerde bir sohbette, insanın yaşaması muhtemel olayları önceden tahmin etmek konusu açılınca olay oldukça dallanıp budaklandı. Aslında soru, hem çok eski hem de çok yeni: İnsanın yazılmış -hazır- bir kaderi var mı, yoksa kararlarımızla kaderimizi değiştirmemiz mümkün mü. Ben ikincisinin doğru olduğunu biliyorum. Elbette, "hangi kararı vereceğin de kaderinde yazıyor olamaz mı" diye sorulabilir, böyle sorulara topyekün verilecek yanıt da oldukça yeni: Hayat, başlangıcı ve sonuyla bir bütün. Alınan her karar, yapılan her hareket, o bütüne dahil. Ama o bütünün nasıl bir şey olduğu... işte bu, bilgeleri ilgilendiren bir konu. Zira ancak bilgeler, büyük bütünleri görebilecek ruh yüceliğine sahip olabilirler. Şimdi bu konuştuğumuz gerçek mi, yoksa bir varsayım mı? İkisi de...
Her insan -en azından hayatının bir döneminde- geleceğini merak eder ve bunun için önce geçmişe bakmak gerektiğini farkeder. Gelecekte neler yaşayacağını merak etmek, en doğal insani özelliklerdendir. Mesela Çin'de ilk yazı, geleceğe dair kahinlere sorulan sorular için, kemikler üzerine yazılan işaretlerle başlamıştır. Bu işaretler, esas olarak, benim yıllarca üzerinde yoğunlaştığım "dönüşümler kitabı Yi Ching" (veya I Ging) kitabının esasları üzerinden yanıtlanan sorulardır. Yi Ching, bütün eski öğretiler gibi çok sonra yazıya geçirilmiş sözlü bir Kam öğretisine dayanır.
    Bir insanın geleceği hakkında sorgulamalar yapmak için doğum günü, yeri ve tabii doğum saati önemsenir. Asya kültürünün oniki hayvanlı takvimi ve Yi Ching'in bu "kehanete uygun" yanını güçlendiren "Ho lo li shu" gibi astrolojik yöntemler, çok daha ayrıntılı tahminler yapmaya yatkındır ve insanların yer değiştirirken gittikleri istikamette (veya döndükleri zaman) ne yaşayabilecekleri, neyle karşılaşabileceklerini hesaplayan Kam öğretileri de, bu tahminleri güçlendirebilir. Bunlar ilginç, ve bir o kadar da gizemli alanlardır. Belli bir bilgeliğe erişmemiş olanlara önerilmezler. Bu konura Daoist rahiplerin kendi iç kuralları vardır. Çin'e giden ilk Hristiyan delegasyonlarda yer alan Cizvitler Yi Ching kitabını keşfetmişler ve onun özgün yöntemiyle onu okumaya ve sorular sormaya başlamışlar, ama bu konudaki eski kurallara aldırmadıklarından, aralarında delirenler olmuş, Papa da bu kitabı Cizvitlere uzunca bir süre yasaklamış. Çinliler, evlerin nereye ve hangi istikamete doğru yapıldığını hesaplayan Feng Shui adlı bir öğretiye de sahiplerdir. (Avrupalı bir dostumun, yüzde doksan kesinlikle binaların altından yeraltı suları akıp akmadığını tesbit eden bir yöntemi iyi bildiğini de söyleyeyim. Avrupa'da çok eski bir yöntemdir.)
    Batı usulü astrolojinin, geleceğini merak edenler için pek de güvenilir bir yöntem olmadığı açık. Nihayet herkesin ilgilendiği, gazetelerde günlük yorumlarını okuduğu bir yöntem ve doğru tahmin yapma yüzdesi -belki de "ilgilenenler"in sayısı çok yüksek olduğundan- oldukça düşüktür, hatta sadece bir tesadüf faktörüyle karşı karşıya olduğumuz bile söylenebilir. Ama bu işler gerçekten de sadece bir tesadüf meselesi mi?
    Ünlü İtalyan yazar ve gazeteci Tiziano Terzani de çoğumuz gibi böyle şeyleri ciddiye almayanlardan. Terzani, 1960'larda New York Columbia üniversitesi talebesi, 1970'li yılların efsane gazetecisi. Der Spiegel dergisinin otuz yıla yakın Uzak Doğu muhabirliğini yaptı. Çocukluğunda kehanetler konusuyla ilgili ilginç bir anısı var. "Bu daha masum ve temiz, bakalım şu adam hayatta mı ona soralım" deyip, ikinci Dünya Savaşına gidip de gelmeyen bir adamın akıbetini küçük Tiziano'ya sormuşlar. Öcü bir atmosfer, mumlar falan ve bakracın içindeki suyun üzerinde yüzen bir resim. Tiziano, içinden geleni değil de ondan bekleneni söyler ve bu işleri ta o zamandan beri sevmez.
    Sohbetimiz sırasında, Tiziano Terzani'nin yaşadığı ve hayatını değiştiren bir olay aklıma geldi, galiba 1997'de yayınladığı "Fliegen ohne Flügel" (Kanatsız uçmak) adlı kitabında okumuştum. Gelecek hakkında oldukça kesin tahminler yapabilmeye örnek olarak sizlere anlatacağım...
    Terzani, Spiegel dergisi muhabiri olarak Singapur'dan Hong Kong'a yeni taşındığı günlerde, New York'da üniversiteden tanıdığı bir arkadaşıyla yeniden buluşma heyecanını yaşamaktadır ve sık sık motorlarla Makao'ya geçerek oradaki kumarhanelere takılmaktadır. Portekiz tarafından Çin'e verilmeden önce (ve verildikten sonra) Makao, kumarın uzak Doğudaki en önemli merkezidir. Black Jack, Baccarat, Çinlilerin basit oyunu Fan Tan ve aynen buraların "Okey"ine benzeyen ama aynı ıstakalar ve farklı taşlarla oynan Mahjong, Makao'nun gözde oyunları. Terzani, üniversiteden tanıdığı Çinli arkadaşının karısının da kumara meraklı olduğunu öğrenir ve bir gün onunla Makao'ya gitmeye hazırlanırken kadına takılıp onunla nezaketen önce Wanchai semtine gider. Meğer kadın, Makao'ya her gidişinden önce bir kahini ziyaret edip, o gün şanslı olup olmadığını sorarmış.
    Terzani, arı kovanı gibi dolu, sayısız ailenin bir arada ayrı odalarda yaşadığı silo gibi bir binaya girer ve orada saçları Budist rahipler gibi iki numaraya vurulmuş yetmiş yaşlarında bir adamın odasına girer. Adam her zamanki gibi kadına şanslı veya şanssız olduğunu söyledikten sonra Terzani'ye bakıp Kantonca, "Bu adam beni ilgilendiriyor" der. Terzani, yanındaki Çinli kadını ve adamı kırmayarak, "E iyi madam, bak bakalım" diye kolunu uzatır. Adam Terzani'nin dirseğinden aşağısının uzunluğunu ölçer, sonra başını, baş parmaklarıyla alın kemiğinin ayrıntılarını yoklar, doğum tarihini, yerini ve saatini sorar, sonra konuşmaya başlar.
    Terzani, bu işleri ciddiye almayan ve sevmeyen biri olarak, "Senin hayatında bir kadın daha var" veya "merak etme maddi durumun düzelecek" gibi genel, her "kahin"in söylediği cinsten laflar duymayı beklerken, Çinli kadın adamın sözlerini İngilizceye çevirmeye başlayınca şaşkınlıktan dona kalır. Bu olayın yaşandığı yıl 1976. Adam Tiziano Terzani'ye, "Sen bir yıl önce öldürülmekten, gülümsemen sayesinde kurtulmuşsun" demiş...
    Terzani bu sözler hakkında kitabında, "Bedenimde bu olayı gösterir en ufak bir yara yoktu, sadece benim bildiğim bir şeyi nasıl bilebildi" diyor. Adam Terzani'nin ruhunda açılan yarayı görmüş olabilir, nitekim Terzani, Çinli kahinin gördüğü olayı yazıyor.
    Kahinle buluşmasından tam bir yıl önce 1975 yılı, Kamboçya'da Kızıl Khmer'lerin iktidarı ele geçirdikleri yıl. Ülke tamamen Kızıl Khmer'in eline geçmiş ama Terzani 17 Nisan günü sinir ve öfkeden kendini yemektedir. Kendisi Pnom Penh'den kaçmış, Bangkok'daki lüks otelinde, ama aklı fikri Pnom Penh'de kalmış arkadaşlarında. Onların yanında olmamak çok dokunuyor. Sonunda vicdan azabına dayanamayıp bir araba kiralıyor ve doğru Kamboçya sınırındaki Aranyaprathet'e gidiyor. Bu şehirle karşıdaki Kamboçya kasabası Poipet arasında bir nehir akıyor. Nehrin üzerindeki köprü, aynı zamanda sınır geçişi. Köprünün üzerinden herkes akın akın Kamboçya'dan Tayland'a kaçıyorken o ters istikamette, kaçanların uyarılarına aldırmadan, yayan, Kamboçya tarafına geçiyor. Yaptığı şey o kadar düşüncesizce ki, oradan başkent Pnom Penh'e nasıl gideceği hakkında hiç bir fikri yok mesela.
    Terzani kasabaya grince, Kızıl Khmer gerillalarının kaz adımlarıyla küçük gerilla birlikleri halinde Poipet'e girdiklerini görüyor. Orduya bağlı askerler silahlarını bırakıp üniformalarını çıkararak tek kurşun atmadan kasabayı Kızıl Khmer'e bırakıp kaçmışlar. Terzani'nin yanından geçen ikinci birlik durup silahlarını ona yöneltiyor. Hepsi genç gerillalar, cangıldan yeni çıkmış malaryalı kızarık gözleriyle, "CIA, CIA, Amerikalı Amerikalı" diye bağırmaya başlıyorlar ve Terzani o an öleceğini büyük bir kesinlikle anlıyor. Kitabında o anda düşündüklerini şöyle özetliyor: "Hızlı ve acısız bir ölüm olacaktı. Ama ölümüm haberimi alacak sevdiklerimin nasıl acı çekeceklerini düşündüm. Ailemin canı yanacaktı." İşte o anda Terzani pasaportunu çıkarıyor -o zaman İtalyan pasaportları yeşil- ve bağırıyor: "Ben İtalyanım, İtalyanım, Amerikalı değilim." Terzani bunları söylerken bir taraftan da gülümsüyor. Ateş ederken üzerlerine kan sıçramasın diye hafifçe Terzani'den uzaklaşmış Gerillaların arkasındaki kalabalıktan Çinli tüccarlara benzeyen bir adam Terzani'nin sözlerini Khmer diline tercüme ediyor.
    "Ben İtalyanım, gazeteciyim, beni öldürmeyin. En azından siyasi komiserlerinizden biri gelinceye kadar bekleyin, o karar versin."
    Gerilla birliği bunun üzerine ve Tiziano Terzani'nin gülen yüzüne bakarak silahlarını indiriyorlar, ama başına çok genç bir nöbetçi dikiyorlar. Bu çocuk da elindeki Çin malı tabancayı saatlerce onun ağzına gözlerine kafasına doğrultup duruyor.
    Nihayet, gerillalardan daha yaşlı bir komiser geliyor ve Terzani'nin yüzüne bile bakmadan gerillalara ne olduğunu soruyori onlar da esas duruşta anlatıyorlar. Siyasi komiser Terzani'nin yanına geliyor ve aksansız mükemmel bir Fransızcayla, "Kurtarılmış Kamboçya'ya hoş geldiniz. Bu tarihi bir an. Savaş sona erdi, gitmekte serbestsiniz."
    Tiziano Terzani aynı günün gecesi geç saatlerde oteline ulaşmış ve temiz çarşaflı odasında uyuyabildiği kadar uyumuş. Ve bu olayın etkisi sonradan çıkmış. Geceleri Kızıl Khmer gerillalarını, başında bekleyen genç çocuğu, Fransızca konuşan parti yöyeticisini defalarca çeşitli şekillerde yeniden ve yeniden görmüş, kabuslar yakasını bırakmamış.
    İşte bu olayı yaşlı bir Çinlinin büyük bir kesinlikle ona hatırlatmasından müthiş etkilenmiş. Kahin bununla da yetinmeyip, "1993 yılına dikkat et" demiş. "O yıl, bir kere bile uçağa binme. Binersen ölürsün. Eğer bir uçak kazasından kurtulursan, 84 yaşına kadar yaşayacaksın."
    Terzani, bu olayın her anını hatırlayarak 1992'ye kadar yaşamış ve son olarak 18 Aralık 1992 günü aktarmalı olarak Bangkok'tan Laos'daki Puang Parabang'a uçmuş, sonrası Almanya. Spiegel dergisinin o zamanki yayın yönetmenine, "Ben 1993 yılı boyunca bir kez bile uçağa binmemeye karar verdim" demiş, tabii bir gazeteci için -hele uzak Doğu'da- olmayacak bir iş. Fakat Terzani, derginin en iyi ve en tanınmış elemanlarından biri. Dergi, Terzani'nin kararını kabul etmiş. Bundan sonra yazarın hayatında yeni bir dönem başlıyor. Çünkü Avrupa'dan Bangkok'a trenle gidip gemiyle Çin'e uğradığı falan oluyor. Zor ve uzun yolculuklar bunlar ama Terzani bu yolculuklarda, sıradan insanlardan uzun süre -uçarak- nasıl uzak kaldığını anlıyor. Ve yolculukları sırasında her gittiği yerde kahinler arıyor ve onlarla konuşuyor, kitabı bu yolculuklar ve kahinlerle ilgili.
    Tiziano Terzani, 1993 yılı boyunca br kez bile uçağa binmedi. Ama Spiegel çok önemli bir dergi. Uçması gerektiği yolculuklardan birini, böyle şeylere inanmayan başka bir Spigel muhabiri üslendi ve bindiği helikopter düştü, muhabir hayatını kaybetti...
    Bu hikayeyi okuduktan sonra, internetten 1993 yılında yaşanan uçak kazalarına baktım, Moğolistan'ı saymazsak uzak Doğuda kayda değer bir olay olmamıştı. Terzani, bu kehanet sonrasında değişen hayatını anlattığı kitabı yazdıktan sonra 1994'de Delhi'ye taşındı. 1997'de kanser teşhisi konunca Avrupa'ya geri döndü ve 2004'de altmışbeş yaşında hayata gözlerini yumdu. Hayatı hakkında başka yazarlar da yazdılar ve hatta Kızıl Khmer'lerin yaptığı soykırımı dünyanın gözünden kaçırmakla da suçlandı, ama kuşkusuz çok iyi bir dile sahip mükemmel bir yazardır. Sadece Asya'da Singapur, Beijing, Bangkok, Hong Kong değil, Avrupa'nın merkezlerinde ve Amerika'da da yaşadı. Yazdıkları, bu engin tecrübenin edebi deneme diliyle yansıtıldığı önemli belgelerdir. Spiegel dergisine Asya'dan yazdığı yazılar inanılmaz güzeldir ve okurken olayları ve atmosferi bütün bütün hissedersiniz. Terzani'yi benim gözümde daha da önemli kılan, çocukluğundaki kötü deneyime rağmen, önyargılarını samimiyetle aşmayı başarmış biri olması. Terzani, rasyonalizmin merkezi Avrupa'da, hem de Sol materyalizmin rasyonel gerçekten başka kuş tanımadığı en cıvcıvlı döneminde, "falcıya kahine de inanılır mı" falan diye bakmadan yaşadığı olağanüstü deneyimleri yazmaktan çekinmemiştir. Terzani'nin yazıları internette hâlâ dolanıyor, kitapları hâlâ okunuyor.