Japon, Çin ve Türk modernleşmelerinin başlangıcı
1905'de, Japon ordusu Rusya'yı yenene kadar Batı, dünyanın yenilmez tek hakimiydi. Japon İmparatoru Matsuhito'nun başlattığı, "Meiji restorasyonu" diye adlandırılan Batılılaşma ve modernleşme hareketi, daha sonra bütün doğu Asyalı halklara örnek oldu. Son Mançu Qing hükümdarı Puyi'nin tahttan indirilmesinin ardından 1912'de kurulan Çin Cumhuriyeti'nin kurucu başkanı (ve entrikacı eski Qing başbakanı) Yuan Shikai'den sonra Sun Yat-sen, Çin Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurnaşkanı olarak Çin'e getirdiği Amerikan tipi seküler devlet modeliyle ölümünden sonra hem Tayvan'ın milliyetçi Çin yönetimi tarafından, hem de Mao'nun Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) tarafından ikonlaştırılan tek modern Çin devlet adamıdır. Japon modernleşmesine hayranlık duyan Sun Yat-sen, siyasi mücadelesinin daha en başında Hristiyan olmuştu, Batılı seküler Cumhuriyet fikrini benimseyip, Qing Çin'ine has örülü uzun saçını keserek Batılılar gibi giyindi. Genç eşi Song Qingling, 1949'da kuruluşundan itibaren ÇHC'nin Başkan yardımcılığına getirildi ve ölümünden biriki ay önce1981'de de "Şeref Cumhurbaşkanı" seçildi. Kocası gibi ikonlaştırılan bu kadın politikacının kızkardeşi ise, iç savaşı kaybederek Tayvan adasına sığınan Guomintang partisi önderi Chiang Kai-shek'in, yani Mao'nun can düşmanının eşiydi. Çin'in ilk modern önderinin tüm kamplaşmalar ve düşmanlıklar ötesi modernleşme yanlısı bütün Çinlilerin ortak paydası haline gelmesi, Çin'e getirdiği seküler Cumhuriyet fikrinin bütün Çin elitleri tarafından nasıl önemsendiğini ve benimsendiğini de gösterir. Sun Yat-sen Avrupa'da, Amerika'da ve Japonya'da yaşamıştı, Türk modernleşmesinin en önemli kişiliği Mustafa Kemal Atatürk ise bir Balkan çocuğuydu ve Avrupa ülkelerinden esinlendi.
 |
| Sun Yat-sen |
Türkiye Batılı modern işgalcilere karşı savaşırken, Doğunun yeni Sovyet modernizmi tarafından desteklendi. Sovyetler Birliği'nin ortaya çıkışıyla modernleşme, ücretli iş ve çalışma odaklı modern seküler toplum olmak anlamında, kapitalizme özgü para sisteminden hukuk devleti ilkesine kadar, iki farklı kulvarda ilerlemeye başladı. Lenin'in Rosa Luxemburg'dan alıp meşhur ettiği "Emperyalizm" terimi, liberal kapitalizmi benimseyen Avrupalı süper ulus devletlerin kolonilerinde onlara karşı mücadele ederek veya savaşarak modernleşme türünün yolunu açtı. Modernleşmenin bu iki kulvarda ilerlemesi, kolonilerin bağımsızlığını kazanırken modernleşmesini desteklediğinden, özünde bir Batılılaşma türü olan modernleşmenin çok hızlı bir şekilde tüm dünyada yayılmasını sağladı. Lenin'in dünya siyasi literatürüne armağan ettiği "emperyalizm" ve antiemperyalist söylem sayesinde, Batının emperyal süper ulusdevletlerine karşı savaşarak da modernleşilebiliyordu. Bu da Sağlı Sollu modernleşmeyi, kapitalizm çağında tek alternatif haline getirdi. Nitekim Çin modernleşmesi, emperyalist Japonya'ya karşı savaş içinde, eski tip modernleşmenin Çin'deki partisi Guomintang'ın elinden, Sovyetler Birliği'nin kuruluşu sonrası antiemperyalist modernleşme türünün partisi ÇKP'nin eline geçti. Kolonilerin bağımsızlıklarını kazanmaları aşamasında Sovyet tipi "sosyalist modernleşme"nin etkisi, Asya'nın her köşesinde hissedildi, elbette Türkiye'de de. Ama Atatürk, modernleşmenin Doğu veya Batı'da, Sol veya Sağ, özünde bir ve aynı şey olduğunu çabuk anladı ve Batı'ya karşı savaşarak kurduğu Türkiye'yi sosyalist Doğu modernleşmesine değil, liberal Batı modernleşmesine angaje ederek İslam'ın etkisini sınırladı, ama hayatta kalmasını sağladı (1917 sonrasında sosyalist fikirlerden etkilenen Doğu modernleşmesi, dini adeta imha etmiştir).
 |
| Batılı kıyafetiyle İmparator Matsuhito (Meiji) |
Özünde bir 'Batılılaşma' olan ve rasyonel aklı esas aldığından sekülerleşmeye yol açan 'Modern hayat'a geçiş, onca savaşa rağmen, doğu Asya ile kıyaslandığında Osmanlı coğrafyasında çok daha az kanlı ve daha az sancılı yaşanmıştır. Müslüman coğrafyanın liderlerinin önemli çoğunluğu da daha sonra Cumhuriyet döneminin Türk modernleşmesini örnek aldılar. Modernleşmeye örnek olmak konusunda Doğu Asya'da Japonya'nın yüz yıl önce oynadığı rolü elli yıl kadar sonra Türkiye Batı Asya'da oynadı. Ama Türk modernleşmesi, Sovyet etkisine girmeyip liberal kulvarda yol almasına rağmen Japon modernleşmesi kadar sağlam olamadı.
 |
| Amiral Togo Heihachiro |
Türkiye, Japonya gibi homojen bir ulusdevlet olamadı, demografik yapısı ve esası Cumhuriyet döneminde yaşanan -görece kısa- sonradan modernleşme süresi buna müsait değildi. Üstelik Türk elitleri, modernleşmenin anlam ve önemini yeterince kavrayamadılar. Sembolik değeri yüksek Çanakkale zaferi ve ardından Kurtuluş Savaşı zaferi bile, modernleşme yolunda kararlılıkla ilerleyen Japonların 1905 Tsushima zaferi kadar önemli gerekçe olamadı. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra yaşanan uzun barış döneminde, modernleşmenin temeli rasyonelleşmeye (Batılılaşmaya) ve sekülerleşmeye karşı yükselen gelenekçi (yani dinci) anti-modern girişim, 1990'larda, Küçükömerci "Sol" fikriyatın da desteğiyle fikir hayatında güçlü bir hegemonya kurdu ve 21'inci yüzyılın başında iktidarı, daha sonra da devleti ele geçirdi.
Japon modernleşmesi, Türk modernleşmesinden neden daha başarılı?
Japon modernleşmesinin Türk modernleşmesinden daha başarılı olmasının nedenlerinin başında, 1868'de ülkeyi yeniden yönetmeye başlayan Tenno (imparator) Matsuhito'nun, modernleşmeyi sahiplenmesi ve bunun için kendine Japonya'da sağlam müttefikler edinerek eski feodal yapının korunmasını isteyen kesimleri kararlılıkla ezmesiydi ve Sovyetler'in doğuşundan önce başarıya ulaşması ve ülkenin modern kurumlarını inşa etmiş olmasıydı. Türkiye'deki modernleşme ise III. Selim ve II. Mahmud zamanında, küçük bir aydın elit kesim dışında destekten mahrum kalmıştır ve Padişahlar, modernleşmenin doğal müttefiki olabilecek Gayrımüslüm tebayı kazanmayı da hiç düşünmemişlerdir ve ulemanın etkisindeki kesimlerin ağır baskısı altında kısıtlı hareket imkanını kabullenmişlerdir. Oysa, ikisi Hristiyan ikisi Müslüman dört aile tarafından kurulan Osmanlı İmparatorluğu, bu iki din arasındaki dengeyi, kurulduktan sonraki ilk ikiyüz yıl boyunca korumuş ama Mısır'ın alınışından itibaren sistematik bir şekilde islam ülkesi olmayı tercih etmiştir. Buna rağmen, Osmanlı Türkiye'sinde Gayrımüslümler ülkenin yönetiminde daima yer almışlar, modernleşme ve kapitalistleşme aşamasında da ülkenin asıl sivil elitlerini teşkil etmişlerdi. Modernleşmeci Sultalar, islam ulemasının sultasını kırmadan Türkiye'nin modernleşemeyeceğini pek anlamadılar ve "Batının sadece tekniğini alalım yeter" yanlış fikrine kapıldılar.
Japon modernleşmesi Meiji döneminde "Beş paragraflık ant" adlı sürrealist bir açıklamayla başlayıp, toplumdaki kast sistemini sona erdirerek, her Japonu imparatorun tebası haline getirmiş, böylece herkesi eşitlemiştir; her erkeğe askerlik yapmak yükümlülüğünü getirmesi, savaşçı Samurai kastını kızdırsa da, modernleşme girişimlerine karşı çıkan yerel beylerin ve Samurailerin isyanlarını savuşturmayı başarmıştır. Dini otoriteler, daha önce yüzyıllarca süren Shogun'lar (Genelkurmay Başkanları) yönetimindeki savaşçı sınıfa ve mistik karakterine uygun olarak "Göğün Oğlu" İmparatora tâbi olduklarından (Tenno, aynı zamanda dini liderdir, yani Halife gibidir), bağımsız bir itiraz geliştirmediler. Tenno, bu açıklamasıyla Japon tarihinde ilk kez halkın yönetime katılmasının sinyallerini de vermiştir ve modenleşmenin en önemli unsurlarından sayılan modern hukuku kabul etmiştir. Japon Anayasası, Alman Anayasası örnek alınarak yazılıp 1870'li yıllardan itibaren kullanılmaya başlandı. Bu dönemde Osmanlı Türkiye'si Rusya'nın ağır baskısı altındaydı ve "93 Harbi", 1878'de Türkiye'nin büyük yenilgisiyle sonuçlandığında, Osmanlı tahtının yeni Sultanı II. Abdülhamit, seküler modernleşmenin tam tersi bir hamleyle hem Millet Meclisi'ni kapattı, hem de Anayasa'yı iptal etti. Japonya'da İmparatorun doğrudan desteklediği ve yönettiği, Batılı anlamda ilk Hükümet 1885'de kurulduğunda, Türkiye'de koyu bir istibdat hüküm sürüyordu ve Sultanın modernleşmeye karşı direnişi, otuz yıl sürdü.
Japon modernleşmesinin başından itibaren Japon hükümetlerin en önemli kesimlerini teşkil eden unsurlar, modernleşmeci oldukları kadar emperyal/emperyalist bir ideolojik misyona da sahiplerdi. Osmanlı Türkiye'sinde buna benzer modern bir misyon, ancak Birinci Dünya Savaşı döneminde İttihatçı iktidar sahipleri arasında ortaya çıkmıştır, ama Sultanın ve ulemanın modernleşmeye karşı direnişi nedeniyle ülkede kararlı bir endüstrileşme yaşanamadığından, İttihatçıların modern emperyal bir Türkiye kurmak hedefi, hayallerin ötesine geçemedi.
 |
| Sun Yat-sen'in eşi Song Qingling |
"Güç merkezinin Doğuya kaydığı" söylencesi ve gerçek
Günümüzde moda olan "Ekonomik ve siyasi güç merkezinin Batıdan Doğuya kaymakta olduğu" fikri, sistem içi kaba istatistik bilgi anlamında doğru sayılabilir, ama her "yükseliş"in hayra alamet olmaması gibi, bu yükselişin de yarar ve zarar hesabı henüz netlik kazanmış değildir. Ayrıca, "yeni güç merkezi", aynı modern global kapitalist sistemin kuralları dahilinde ortaya çıkmış bir "olgu"olmakla birlikte, dine karşı sağlam ve sert bir modernleşme geleneğinin de sahibidir. Bugünün Asya'sı ve onun yükselen büyük ulusdevletleri Çin, Rusya, Hindistan, modernleşmeye karşı çıkan islamcıların Doğu'dan kopya çektiği ideolojik "anti-emperyalist Batı düşmanlığı"yla ilgilienmiyorlar, ama "global sistemin Batıdaki merkezleriyle rekabet"le ilgileniyorlar ve bu da ideolojik değil, rasyonal bir çıkarlar politikasıyla sürdürülüyor. "Ekonomik ve siyasi güç merkezinin Asya'ya kaydığı" söylemi, 2008'den beri kategorik sistem krizi yaşayan çağdaş kapitalizmin, mecburen değişmek zorunda kalacağı -içinde yaşadığımız- son evresinde birkaç yıldır somutlaşan istatistik bir bilgi ile ilgili, ve Asya'nın sistemle sınırlı olmayan gelişimini/değişimini hesaba katmadığından da eksik. Asya yükselmeyecek mi? Elbette. Ama bu yükseliş muhtemelen, kapitalizm öncesinin çok kutuplu dünyasında daima bir ekonomi kültür ve uygarlık merkezi olmuş olan Çin ve Hindistan'ın kendi kadim özelliklerini daha ön plana çıkaran başka bir kaliteye evrilecek. Ayrıca Asya'nın sistem ötesine doğru uzanmak zorunda kalacağı süreçte, kontrolcü totaliter bir yol seçen Çin merkezli bir Asya değil, arkadan yetişen Hindistan merkezli bir Asya'nın gündeme gelmesi çok daha mümkün görünüyor.
Modernleşmenin ilk aşamasında tüm Dünyada görünen, "Batı'nın modern silahlarını ve teknolojisini alalım, ama biz gene eskisi gibi kalalım" mantalitesinin yetersizliğini Japonlar çabuk anlayıp hızla terkettiler. Türkiye ve batı Asya Müslüman coğrafyasında tam anlamıyla aşılamayan bu mantalite, sekülerleşmenin "dini ve yerel kültürleri değil rasyonel düşünceyi esas almak" anafikrini reddediyordu ve bunu, "Batılılar gibi olmamak, kendi özüne ve geleneklerine sadık kalmak" adına yapıyordu, veya rasyonel düşünceyi yeterince önemsemiyordu. O dönemde rasyonelleşme ve sekülerleşmenin kapitalistleşmeyle doğrudan alakası ve bu haliyle de Batı'da ortaya çıktığı gerçeği, modernleşmeyi "Batıcı" olmaya indirgeyip küçümsemek tepkisini doğuruyordu. "Küçültücü 'Batı taklitçiliği'ni, kendi muhteşem tarihine ve geleneklerine yeğlemek", karaktersiz bir miyopluk sayılıyordu bu çevrelerde. Oysa rasyonel düşünce de, sekülerlik de, tarihte ilk kez ortaya çıkmamıştı; rasyonellik, daha önce de -mesela Çin'de, eski Yunan kültüründe, hatta Anadolu'da vs.- yaşamıştı. "Gelenek" denen şeyin de ne kadar göreceli bir kavram olduğu üzerinde de hiç durulmadı. Anadolu'da eski gelenek nedir? Mesela daha yetmiş yıl öncesine kadar İstanbul nüfusunun yarısına yakınının Hristiyan Rum ve Ermenilerden ibaret olması, bu geleneğin neresindedir? Anadolu'nun Türkleşmesi öncesi de buna dahil midir? (Bilindiği gibi Türkleşme ancak Cumhuriyet'in kurulmasıyla tamamlanmıştır, daha öncesinde çok uzunca bir süre Türklerden çok, ortak dil Türkçe'dir esas olan.) Anadolu'da Selçuklu'nun sonu ve Osmanlı beyliğinin yükselişi döneminde Ahilik müessesesi var, bu bir ekonomi türü demek aynı zamanda. Mesela, o zamanın derviş İslam'ı mı asıl geleneğimizdir, yoksa ondan üçyüz yıl sonrasının Sünni kurumlaşması mı? Veya Osmanlı'nın son ikiyüz yılındaki, pek bir şey üretmeyip, herşeyi yurtdışındann ithal eden ve Ruslara sürekli yenilen, Avrupa'lara hem mahkum hem de onlardan nefret eden, kapitalistlerin sadece Hristiyanlardan oluştuğu zamanlardan kalma geleneğimiy mi? Bu kavramın, zamanla ve konjonktürle alakalı bir şey olduğu açık.
Müslüman coğrafyanın elitleri tarafından yeterince benimsenmediği ve ulema İslam'ıyla hesaplaşmayı kimse göze alamadığı için, hatta düşünmediği için, modernleşme de beklenen ölçüde başarılı olamadı. Kapitalizmin elbette çok yeni bir şey olduğu ve modernleşmenin bir Batılılaşma türü olduğu açıktı, ama modernleşmenin aynı zamanda her ülkeye göre yorumlanabileceği, özgün modernleşme türlerinin yaratılabileceği, gözardı edildi. Rusya, kendine özgü sosyalist bir modernleşme türü tutturarak, yıkık dökük Çarlık Rusyasından, bir süper devlet yaratmayı başardı. Hatta İkinci Dünya Savaşı'nın ardından bir "Sosyalist Blok" bile kurdu. Sovyet sistemi elbette özenilecek bir şey değildi, ama özgün bir modernleşme türüydü.
Modernleşme ve "ilerleme" ideali, 1970'lerde çekiciliğini yitirdi. Bugün geldiğimiz noktada modernleşme, Doğu Asya'da, "Dünyada güç merkezinin artık doğuya kaydığı" söylencelerine hayat verecek ölçüde başarılı olmuş görünüyor. Ve bu başarının altında, komünistlerin dini tamamen ezmesi gibi bir neden yok sadece. Ondan ziyade, doğu Asya'da başından beri örnek alınan Japon modernleşmesinin, sekülerizmi ve rasyonel düşünceyi gerçek anlamda benimseyip ciddiye alması sayesinde başarılı olduğunun anlaşılması yatıyor. Monoteist, hatta teist olmayan Doğu dinlerinin modern seküler anlayışa ve yaşama adaptasyon yeteneğinin, İslam'ın adaptasyon yeteneğinden daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Bu özellikler, Sol modernleşmenin Doğu Asya'da tutması ve sosyal kural koyucu dinlere karşı çok daha kararlı ve acımasız davranmasıyla sonuçlandı. Endonezya'da komünistlere karşı büyük kitle katliamları yapılmasında İslamcıların önemli rol oynadıklarını unutmayalım. İslam, modernizme karşı daha fazla direnmiştir ve bu da, Müslüman olmayan Doğu "Asya'nın yükselişi" gerekçelerinden biridir.
1917 sonrası, Sağlı Sollu modernleşme
Modernleşme Dünyaya, hem Sağ hem de Sol'dan yayıldı. Genç Sovyetler Birliği'nin ve daha sonra kurulan Çin Halk Cumhuriyeti'nin, kapitalizme karşı sosyalizmi inşa edeceği iddiasıyla gerçekleştirdikleri devrimleri ve reformları, hızlandırılmış modernleşme hareketleri olarak okumak mümkündür. Marx'ın "Kapitalizmin özü" saydığı bütün özellikler, bu iki ülkede ve diğer "sosyalist" ülkelerde mevcuttu: kapitalizme özgü para biçimi/sistemi ve mal (meta) üretimi, malın değerlendirilmesi ve tüketim türü (Marx'ın deyimiyle, "Verwertung des Werts"), kapitalizme özgü abstrakt iş/çalışma biçimi (Marx'ın deyimiyle "Abstrakte Arbeit"), kapitalizme özgü "otomatik birey/özne" (Marx'ın deyimiyle "Automatisches Subjekt'). Sosyalist ülkelerde, Marx'ın eleştirdiği kapitalizme özgü temel özellikler değiştirilmediği gibi, bu konular tartışma konusu bile yapılmadı. Amaç, "emperyalist" kötü Batılı ülkelere yetişip onları çabucak geçmekti ve bunun için hızlandırılmış sert bir modernleşme şarttı. Mao, sadece "İngiltere'nin çelik üretimine yetişmek" gibi tipik modern bir hedefe ulaşmak için "İleriye doğru büyük adım" kampayası ile milyonlarca Çinlinin açlıktan ölmesine neden oldu. Buna karşı yükselen tepkiyi etkisizleştirmek amacıyla Mao'nun 1960'ların sonunda başlattığı "Kültür devrimi", Çin'in kadim tarihine ve kültürüne vurulan en büyük darbedir; yüzyıllar süren Moğol (Yüan) devri ve daha sonra gene yüzyıllar süren Mançu (Qing) dönemlerinin toplamıyla kıyaslanamayacak büyüklükte bir yıkımdır.
Japonya'nın, dinin devlet kontrolü dışındaki etkisini ortadan kaldırmaya yönelik teorik ve pratik uygulamaları sonucu, Asya'nın Batılı ülkelerle aşık atabilen tek Asyalı devleti olmak gücüne erişmesi, Singapur'dan doğuya doğru bütün Asya'yı derinden etkiledi ve modernleşme konusunda Asyalılara bir numaralı örnek oldu. Türkiye'de de zamanın ruhuna uygun olarak devletin kontrolü altına alınan eski devlet dini Sünni İslam, Atatürk'ün modernleşme hamlelerine sesini pek çıkarmazken, bu kontrolün dışındaki dini çevrelerden modernleşmeye itiraz eden ayaklanmalar oldu. Abdülhamitçi 31 Mart isyanına benzeyen bu ayaklanmalar da, zamanın milliyetçi ruhuna uygun olarak sert bir şekilde bastırıldılar. Zaman, milliyetçilikler zamanıydı ve Avrupa'da Faşizmin, Nazizmin yükseldiği dönemde dinler, yeryüzünün hemen her yerinde, tarihlerinin en zayıf devrini yaşarlarken sekülerizm, hemen bütün devlet yönetimlerinin ana ilkesi olmak yolundaydı. Ayrıca Sol düşüncenin dünyaya benimsettiği üzere, "geri kalmış ülkeler"in "ilerlemiş" ülkelere yetişip, onlardan daha müreffeh, daha adil ve daha modern olabilmeleri için laik/seküler devlet yönetimi ilkşarttı ve bu şarta, hemen her ülke uyuyordu. Milliyetçilikler (ve Faşizmler) döneminin diğer özelliği, devletlerin kendilerine milliyetçi dinler kurgulamalarıdır. Mesela Nazilerin "Thule Gesellschaft" tarafından kurulan ve Runik işaretler kullanan, mistik yanı, bunun tipik örneğidir ve tek örnek de değildir. Aynı dönemde Shinto dinini de, benzeri amaçlara hizmet ettiği için bu kategoride değerlendirebiliriz.
Kapitalist modernleşmenin/Batılılaşmanın Sağ ve Sol türlerinin birbiriyle yarıştığı Soğuk Savaş döneminde Sol tipi modernleşmenin yarışı kaybettiğini önce Çinlilerin anladığını biliyoruz. Daha 1960'larda, Mao'nun sert çizgisinin zararları ve emir komuta zinciriyle bütün bütün halkları -bir avuç parti fonksiyonerinin tasavvuruna göre- modernleştirmenin mümkün olmadığı anlaşılmıştı. Mao, dipten gelen bu tip taleplere karşı, tartışılmaz tek adamlık statüsünü kaybetmemek ve iktidarını perçinlemek amacıyla daima kanlı tasfiyeler yaptırarak tepki gösterdi. Lin Piao'nun katli ve Kültür Devrimi, bu tip tepkilerdendir. Mao'nun 1976'daki ölümünden sonra kadim Çin pragmatizmi harekete geçti -ki rasyonel akılcı seküler bir düşünme ve hareket biçiminden bahsediyoruz. Çin Komünist Partisi'nin (ÇKP) tasfiye hareketleri maduru, en eski parti üyelerinden Sechuan'lı "küçük dev" adam Deng Xiaoping, modernleşmenin liberal alanına doğru açılmak için ilk adımları attı. Soldan veya Sağdan, "modernleşme" denen şeyin bir ve aynı olduğunun ÇKP tarafından da bilindiğini/anlaşıldığını kanıtlayan bir açılımdı. Elli yıl önce Atatürk'ün gördüğü gerçeği Çin de görmüştü ve modernleşmenin liberal tarafına -hem de tek partili devlet kontrolü altında- geçmeye karar vermişti. "Asya'nın yükselişi" denen olay, asıl bu girişimle 1980'lerde başlamış ve aynı dönemde Japon ekonomisinin yükselişi, Çin'e yeniden örnek olmuştur.
1957'de ABD'ye ihraç edilen ilk Toyota otomobiller o kadar kötüydü ki, Amerikalılar bu aletlerle, "boyalı konserve kutuları" diye alay ediyorlardı. Kötü Japon mallarıyla dalga geçmek Avrupa'da da yaygındı. Ama Nikon ve Canon fotoraf makinaları Dünya piyasasında zirveye yerleştiğinde, alaycı söylem sona erdi, ardından Sony'nin Walkman'ı icadı geldi. Bu küçük kasetçalar bütün Dünyada kült oldu. 1980'lerin başında Japonya, dünyanın en çok otomobil üreten ülkesiydi. Mazda, Toyota ve Nissan, aynı kalitedeki Avrupalı ve Amerikalı markalardan çok daha ucuzdu ve Batıda Japonların fiyat politikası, bu nedenle "eleştiriliyordu". Çin'de Deng'in reformları, tam da Japon modernleşmesinin -İkinci Dünya Savaşı yıkımına rağmen- kendini yeniden kanıtladığı bu yıllarda başladı. 1980'lerin sonunda herkes Japonya'nın ekonomik başarısını konuşuyordu ve bu konuyu kendi iç toplantılarında en çok konuşanlar da ÇKP kadrolarıydı. Asya, hem de sosyalist modernleşme öncesinin modernleşme damarı üzerinden Japonya'dan yeniden yükseliyordu ve Japon düşmanlığı üzerine kurulmuş bir milliyetçilikle yetişen Çinlilerin bunu dikkate almaması düşünülemezdi. Yunan düşmanlığı üzerine kurulmuş Türk milliyetçiliği ise, gene böyle önemli bir dönemde, 1980 darbesiyle uğraştı ve Turgut Özal ile neoliberal Dünyaya entegre oldu. Bu yeni dönemde Türkiye, yükselen Doğu Asya'daki hiçbir ülkenin yapmadığını yapıp, toplumunu ve devleti dindarlaştırmaya çalıştı, modernleşmeye karşı olduğu tescilli islamcı çevrelerin önemli pozisyonlara gelmeleri için önlerini açtı. Türkiye, İkinci Dünya Savaşı sonrası, Asya'nın bu ilk yükselişinden de yeterince ders çıkarmadı.
20'inci Yüzyılda Japon merkezli Asya yükselişi, 21'inci Yüzyılda Çin merkezli bir yükseliş olarak sürerken, Çin'in arayı kapatıp ilk kez ABD'yi de sollayacağı söyleniyordu. Bu olay geçtiğimiz yıllarda gerçekleşti ve IMF 2014 yılında Çin'i, "Dünyanın bir numaralı ekonomisi" ilan etti. Çin'in istatistiklerle oynadığı ve sayıları şişirdiği biliniyor, ama Çin'in pozisyonu, geçtiğimiz 2017 yılında, kuşkuya yer bırakmayacak ölçüde kesinleşmiştir. Çin, Dünyanın siyasi merkezi değil ama, Dünya ekonomisinin bir numaralı merkezi olmak ünvanının hakkıyla sahibidir. Daha 1970'li yıllarda, "Ekonomisi güçlü ülkeler" dendi mi, sadece Batılı ülkeler anlaşılıyordu ve aralarında Asyalı Japonya bir istisna teşkil ediyordu. Şimdi ekomomisi güçlü ülkeler arasında ilk beşte, Japonya ile birlikte Çin ve Hindistan da var.
"Yükselen Asya" mı, çok kutuplu Dünya mı?
"Güç merkezinin Doğuya kayması", sadece ekonomiyi esas aldığından değil, eski bir algılama biçiminin sürdürülmesi demek olduğundan, dikkatli yaklaşmayı gerektiren bir saptama. Şimdi Çin, global "Dünyanın bir numaralı ekonomisi" olabilir, ama bu durumun, sistemin en köklü krizinin hüküm sürdüğü bir dönemde yaşanması önemli. Ayrıca, Çin'in arkasından yetişen bir Hindistan var. Çokkutuplu Dünyanın kurulmakta olduğu günümüzde gelişmenin yönü, yeni bir "tek" güç merkezi oluşması yönünde değil. Eski tekçi klişe anlayışlara kapılarak, ülkelerin yüzünü bu kez de Doğuya dönmesi gerekmiyor. "Asya'nın yükselişi" efsanelerini, şimdiye kadar bildiğimiz klasik kapitalist sistem algılaması dahilinde değerlendirirsek aldatıcı olacaktır. Ayrıca sözkonusu "güç kayması"nı doğru saysak bile, çokkutuplu bir Dünyada Türkiye'nin yüzünü Doğuya dönmesi için sağlam bir neden yok, çünkü Türkiye -herşeyden önce- sanıldığından daha Batılı bir ülke. Bugün o çok üzerinde durulan "geleneklerimiz"i esas alarak değerlendirirsek, Türkiye, bir çok bakımdan Doğulu değil Batılı.
 |
| Deng Xiaoping |
Çin'in, yükselen refaha verdiği yanıt: Yeni Dijital Düzen
Çin, geleceğe yönelik çok uzun erimli planlar yapan ve uygulayan bir ülke. Modernleşme öncesi tarihinde, Batılılarınki gibi sömürgecilik yapmamış ve esasen kendi yaşam alanında kalmış bir ülke. Batıya yayılmasını 751 yılında Talas savaşında Abbasi komutanı Ziyad ibn Salih durdurmuş. Ama mesela güçlü olduğu Ming döneminde Dünyaya açılan Çin donanması, gittiği yerleri işgal edip oralarda koloniler ve sömürgeler kurmak yerine Çin'i tanıtmak, ticaret yapmak, hediyeler verip hediyeler almak ve bu bölgeleri tanıyıp anlamak, haritalarını çıkarmak girişimlerini esas almıştı. Çinlilerin bu ziyaretleri, gittikleri yerlerde genellikle can yakmadıklarından, hafızalardan da silinmiştir ve pek azı ziyaret ettikleri yerlerde kayda geçmiştir (seyahatler İmparator tarafından yasaklandıktan sonra, bu konulardaki tüm belgeler de imha edilmiştir). Ama Çinlilere dostane davranmayan Seylan sarayını basıp, sarayı yakıp, kralı saraydan kaçırdıkları bugün de biliniyor. Bu dönemde Vietnam Çin' tarafından işgal edildi. Ama deniz ötesi işgal girişimleri yerine karadan fetih ve cezalandırma savaşları esas alınıyordu. Minglerin her türlü özel deniz yolculuğunu yasakladığı "Hai jin" dönemi, 1368'den 1405'e kadar sürmüş, bu tarihten sonra, Çin imparatoru Yongle'nin dev filosunun seyahatleri gerçekleşti ve ölümünden sonra oğlu tarafından her türlü deniz yolculuğu yeniden yasaklandı.
Çin'e 1513'de gemiyle gelen ilk Avrupalı, Kristof Kolomb'un kuzeni Jorge Alvares'in ardından Portekizlilerin gönderdikleri gemilerin ve delegasyonların sayısı sıklaşsa da, Çin imparatorları, denizlere açılmamakta direnmişlerdir. Bunun baş nedeni, özel deniz yolculuklarını denetlemenin zorluğudur. Tarih boyunca daima nüfusu yüksek bir bölge olan Çin'de toplumun kontrolüne önem verilmiştir, çünkü ülkeye pahalıya malolan isyanlar yaşanır ve halk isyanları Türkiye'de yaşananlardan daima daha büyük başarılar kazanır. Mesela Ming Hanedanlığı (1368-1644) bir halk isyanı sonucu kurulmuştur. "Kızıl turbanlılar" isyanının köylü lideri Zhu Yuanzhang (imparator olduktan sonra seçtiği adıyla 'Hongwu'), Çin'de yeni bir hanedanlık kurmuştur. 19'uncu yüzyıldaki Taiping isyanı milyonlarca insanın ölümüne neden olmuş ve yıllarca sürmüştür ve Batılı askeri birliklerin yardımıyla bastırılabilmiştir, aynı şekilde Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşu da, Japon işgaline karşı başlayan bir halk isyanının sonucudur. İktidarda kalmak isteyen ÇKP'nin "tarih bilinci" de, halkın kontrol altında tutulmasını önemsemektedir. Refah seviyesiyle doğru orantılı artan ve artacak olan demokrasi ve temsiliyet taleplerine karşı, ÇKP'nin iktidarını garantileyen kontrollü bir "özgürlük" düzeni tasarlamıştır. Bu düzen, George Orwel'in "1984" romanında karikatürize ettiği toplumsal kontrol düzenine rahmet okutacak bir dijital totalitarizm olmaya adaydır ve bugün Çin'in doğu sahilindeki Rhongcheng'de denendiği ve uygulandığı haliyle, Dünyaya "model" olarak sunulmaya hazırlanan bir yeni "Çin düzeni"dir. Mao döneminde de "Çin sosyalizmi",bir düzen olarak değil ama Sovyetler Birliği'ne alternatif Sol bir siyasi duruş olarak Dünyaya ihraç edilmişti, şimdi Big-data'yı kullanan, insanları aklınıza gelebilecek ve gelmeyecek her konuda ve alande türlü-çeşitli fişleyen, kendi koyduğu kriterler üzerinden puanlayan ve ona göre sınıflandırarak "ödüllendiren" veya cezalandıran bir sistem ve "Mao Zedong düşüncesi" veya bu sistemin kurucusu şimdiki devlet/parti başkanı "Xi Jinping vizyonu"na dayandırılacak "sosyalist" bir markayla Dünyaya pazarlanması olasılığı yüksek.
 |
| Xi Jinping |
Kapitalizm ve modernleşme, toplumları sosyokültürel homojenleşmeye iten bir özelliğe sahip. (Bunun nasıl işlediğini anlatan bir yazıyı bu blogda bulabilirsiniz) Fakat Çin gibi sonradan modernleşen ülkelerin tamamına yakınında modernleşme nisbeten yeni sayılabileceğinden, sözkonusu homojenleşme gerçekleşmediğinden, "özgürlük" denince hemen ilk akla gelen konu, "ülkenin bölünmez bütünlüğü" gelmektedir, hem de bugün ülkelerin bölünmesinin kimseye bir yararının olmadığının artık iyi bilinen bir zamane gerçeği olmasına rağmen. Mesela Türkiye'de Kürtlerin, Türk olmak istememeleri, kendi dilleri ve kültürlerinde ısrar etmeleri gibi, Çin'de de çok sayıda halk ve dil, hem de kendi özerk bölgelerinde yaşamaktadır. Neoliberal dönemde ortaya çıkan dev gelir uçurumlarına karşı tepki, mesela 1960'lardaki gibi sosyo-ekonomi diliyle değil, etnik/dini-kültürel dille gösterilmişti, bu da ayrılıkçı düşüncelerin güçlenmelerine neden oldu. Yüzyıllara dayanan uzun bir modernleşme tarihi olan Fransa, Almanya, ABD gibi birkaç ülke, modernleşme sürecinde kendi içindeki etnik ve kültürel farklılıkları ortadan kaldırarak farklı halkları tek bir ulus potasında eritmeyi başarmışlardır. Bu özellik, başından itibaren nisbeten homojen olan Japon ve Kore halkları dışındaki Asya ülkelerinin hiçbiri için geçerli değildir. Geleceğin çokmerkezli Dünyasında Asya'da gözlenen gelişme -mesela Çin'de- hem artan sosyokültürel homojenleşme, hem de farklılıkların eskisinden daha bilinçli şekilde ifadesi yönünde olacaktır. Birbirine ters gibi görünen bu gelişme Türkiye'de de yaşanıyor. Kürtler halk olmanın ötesinde bir ulusal bilinç geliştirip dillerini ve kültürlerini geliştirerek homojenleştirirken, bir taraftan da -yirmiotuz yıl öncesine kıyasla- bir çok Türkten daha iyi Türkçe konuşuyorlar, daha eğitimliler (eğitim dili Türkçe) ve Türk çoğunluğun çok boyutlu kültürünü içselleştirmiş durumdalar. ÇHC'de Han milliyetinin dili ve kültürü de, eskisiyle kıyaslanamayacak kadar baskın, daha çok biliniyor ve kullanılıyor, üstelik bu gönüllü olarak yapılıyor, çünkü global ölçekte ilgi gören öğrenilen dil "Mandarin", Çinli çoğunluğun dili ve globalleşmekte olan baskın Çin özelliklerini de temsil ediyor. Japon globalleşmesinden sonra bir Çin globalleşmesi de bu genel günlük Çin kültür üzerinden yaşanıyor.
Çok kutuplu olmaya meyilli Dünyada yüzümüzü Asya'ya dönersek, oradaki ülkeler arasında AB gibi bir birlik bütünlük de göremiyoruz. Rusya ve Çin arasında ortaklıklar kadar düşmanlıklar da var. Mesela Sibirya'da tarım arazisi kiralayan Çin'in buralara yüksek nüfus yerleştirip, sonra da referandumla kendi topraklarına katma ihtimali Rusların hiç hoşuna gitmeyen, onları korkutan bir gelişme. Çin, artan nüfusun refah taleplerine de uygun şekilde onlara yeni yaşam alanları bulmak zorunda. Boş Sibirya bu sorunun en kolay çözümü. Çin ve Hindistan arasındaki itilaflar, Mao döneminden beri devam ediyor. Çin ve Japonya arasındaki geleneksel düşmanlık, Çin'de de -ülke birliğini pekiştirmek için- moda olan (Han tipi) milliyetçilik nedeniyle yıllardır yeniden güvensizlik üretiyor, vb. Bugün sözü edilen "Asya'nın Yükselişi", aynı zamanda bölünüp parçalanmak korkusunu da beraberinde getirdiğinden, demokrasiyi değil dijital totaliterizmi destekliyor ve bu özelliğiyle, geleceği ıskalamaya da aday. Yakın gelecekte çokkutuplu siyasi bir yapıya sahip olacak Dünyada, bireylerin ve meritokrasinin önemli rol oynayacağı netleşirken, desentral yenilenebilir enerji kullanımının yaygınlaşacağı yeryüzünde demokrasi, en önemli değer sayılan/sayılacak yaratıcılığın gelişebilmesi için en önemli faktör. Soyokültürel homojenleşmenin tuttuğu modern Batı ülkelerinde demokrasinin gücü, azınlıkların bağımsızlığını istemesi gibi ülkenin gücünü azaltacak destrüktif konularla heba edilmeyip yaratıcılığa daha fazla alan açacağından, Batılı ülkeler yakın gelecekte daha başarılı olacaklardır. Güvenlik ve bütünlük çekinceleriyle halklarını kısıtlayan/denetleyen ülkelerde yaratıcılık daha düşük oktanlı olacağı için, ekonominin kapitalist sistem dahilinde yükselişinin bir zaman sonra sona erebileceğini söyleyebiliriz. Nitekim Doğu'dan Batı'ya kaçış çeşitli şekillerde sürmektedir. Çinli zenginlerin de (Rusların da) yaşamak için veya ikinci adres olarak seçtiği şehirlerin başında Londra, New York gibi Batı metropolleri geliyor. Kapitalist sistemin kriz döneminde "yükselen Asya", tüm yükselen sayısal ekonomik verilere rağmen, daha totaliter ve kontrolcü bir gelecek vaad ediyor. Böyle bir eğilim, hem Asya'nın sistem dahilinde zenginleşmesine terstir, hem de yaratıcılığına. Ama buna rağmen Asyalılara özgüven aşıladığı bir gerçek ve bu da sistem sonrası gelişmeler hakkında şimdiden bazı tahminler yapabılmemize olanak sağlıyor.
Gelecekte Asya'nın çeşitli ülke ve bşlgelerinin -sistemden bağımsız- güçlü birer siyasi ve ekonomik odak olacakarı kesindir. Çin'in eski kadim önemini geri kazanmak yolunda ilerleyeceği de açıktır, ama bu, ancak kapitalizmin aşıldığı şartlar altında gerçekleşebilir. Bu nedenle "Asya'nın yükselişi" 20'inci yüzyıldan kalma eski anlayışlara yaslanan bir efsanedir. Yükselen Yeni Çağ'ın korkusuyla, "modern ve dijital" ama totaliter bir rejimi kendi halkına reva görenler, daha şimdiden, yüzlerini "Yükselen Asya"ya dönüyorlar. Türkiye, daha stratejik düşünerek geleneksel Batılı çizgisini sürdürürse kuşkusuz daha demokratik bir ülke olacaktır ve yaratıcı enerjisini ülke içindeki kutuplaşmalara ve bölünüp parçalanma korkularına kurban ederse, kesintiye uğrayan modernleşmesi gibi kendi kendini engelleyecektir. Ama kendi içinde bu korkuları aşacak demokratik bir uzlaşma sağlayıp, kurucu yeni bir Cumhuriyet fikrini işletebilirse, Batıya dönük yüzüyle, hızla yerel bir güç haline gelebilir ve bu da Dünyanın en önemli birkaç ülkesinden biri olmak hedefine ulaşmak için ilk önemli adımları sayılabilir. Türkiye "Yükselen Asya" yerine "Alçalan Avrupa"ya tutunarak, hem gelecek adına hem de bölgesel güç olmak babında doğrusunu yapmış olacak, asıl hedefine doğru ilerlemek için de sağlam bir temel inşa etmeye başlayacaktır. O hedef: Dünyanın merkez ülkelerinden biri olmak...
